M mamajanov odam anatomiyasi va fiziologiasi
Download 1.72 Mb. Pdf ko'rish
|
odam anatomiyasi va fiziologiyasi
|
Bir o’qli bo’g’imlar.
1. Birinchi va ikkinchi bo’yin umurtqalari o’rtasidagi bo’g’imni buraluvchi bo’g’imlarga misol qilib keltirish mumkin. Bu yerda harakat faqat tishsimon o’siq atrofida bo’ladi. 2. Falangalar-aro bo’g’imlar oddiy, g’altaqsimon, bir o’qli bo’ladi. Bo’g’imni hosil qiluvchi suyaklarning birinchisini uchi g’altak shaklida (o’rtasi botiq, ikki cheti ko’tarilgan), ikkinchisining uchi esa sho’nga mos (ikki cheti botiq va o’rtasi ko’tarilgan bo’ladi). Falangalar-aro bo’g’imlarda faqat bitta ko’ndalang o’qi bo’lib, bu o’q atrofida bukish va yozish harakati bajariladi. Hamkor (kombinatsiyalangan) bo’g’imlar. Bir xil bo’lgan ikki yoki undan ko’p bo’g’imlar birgalikda bir xil harakatni bajarsa bunday bo’g’imlar hamkor bo’g’imlar deb ataladi. Masalan, jag’ bo’g’imi, bilak va tirsak suyaklarining yuqori va pastki uchlari o’rtasidagi bo’g’imlar misol bula oladi. Tana skeleti. Odam gavda skeleti umurtqa pog’onasi, 12 juft qovurg’a va to’sh suyagidan tashkil topgan. 12 ko’krak umurtqalari, 12 juft qovurg’alarni to’sh suyagi bilan birikishi natijasida ko’krak qafasi hosil bo’ladi. Umurtqa pog’onasi kalla suyagi bilan odam tanasining o’q skeletini hosil qiladi, tananing turli 29 qismlarini bir-biri bilan bog’laydi va aktiv harakatlarida ishtirok etadi. Umurtqa pog’onasining kanalida joylashgan orqa miyani himoya qilish vazifasini bajaradi. Tananing og’irlik markazi umurtqa pog’onasining bel-dumg’aza sohasida joylashganligi, umurtqa poganasining segmentlardan tashkil topganligi, shakli, xajmi va egriklari odamda yurish va tik turish qobiliyatini ifodalaydi. Tananing asosiy ogirligi umurtqa poganasiga tushadi. Umurtqa poganasi misolida suyak sistemasiga hos bo’lgan mexanik qonuniyatlarini namoyon etilishini kuzatish mumkin. Masalan, umurtqalar kichik xajmga ega, yengil, chunki asosiy qismi g’ovak moddadan tuzilgan, va shu bilan birga katta yuklamalar ko’tarish qobiliyatiga ega. Umurtqa pog’onasini bir butun yaxlit tuzilma sifatida, ham pishiq, ham harakatchan bo’lishini baquvvat bo’lgan bog’lovchi apparati ifodalaydi. Umurtqa pog’onasi bir-birining ustida joylashgan alohida umurtqalar yig’indisidan tashkil topgan bo’lib, bular bo’yin umurtqalari - 7, ko’krak umurtqalari - 12, bel umurtqalari - 5, dumg’aza umurtqalari - 5, va dum umurtqalari – 4-5. Voyaga yetgan odamda dumg’aza va dum umurtqalari birlashib, alohida dumg’aza va dum suyagini hosil qiladi. Umurtqa pog’onasining o’rtacha uzunligi erkaklarda 73-75 sm, ayollarda esa - 69-71 sm gacha bo’ladi. Har qaysi ayrim umurtqada old tomonda joylashgan tana va orqa tomondagi ravog’i farqlanadi. Ravog’ umurtqa tanasiga ikkita oyoqchasi orqali birlashib, umurtqa teshigini hosil qiladi, hamma umurtqalarning teshiklari qo’shilishi natijasida umurtqa kanalini hosil bo’ladi. Umurtqa kanalining mustaxkam suyakli devori orqa miyani yaxshi muxofaza etadi. Umurtqalar tanalari orasida umurtqalar-aro disklari joylashgan, ular kollagen-tolali tog’aydan tuzilgan bo’lib, harakatlarni amortizatsiyasini ta’minlaydi. Umurtqa ravog’idan toq va juft o’siqlari chiqqan bo’ladi. O’siqlarni umumiy soni 7 bo’lib, ulardan bittasi toq sonda, qolganlari 3 juft bo’ladi. Umurtqa ravog’ining o’rta qismidan orqa tomonga bitta o’tkir qirrali o’siq, ikkala yonbosh qismidan esa bittadan ko’ndalang o’siqlar va ikki juft bo’g’im o’siqlari ko’rinadi. Bu yuqorigi va pastki bo’g’im o’siqlari bo’lib, umurtqalarni bir-biri bilan birikishini ta’minlaydi. Umurtqa tanasi bilan bo’g’im o’siqlarining o’rta qismlarida yuqorigi va pastki o’ymalar joylashgan. Umurtqa pog’onasida yuqoridagi umurtqaning pastki o’ymasi yuqori o’ymasi bilan birlashib, har tarafda bittadan umurtqa teshigini hosil qiladi. Bu teshiklar orqali orqa miya nervlari va qon tomirlari o’tadi. Umurtqalarning tuzilishi. 1. Bo’yin umurtqalari –odamda hamma umurtqalilarga o’xshash 7 dona bo’lib, yuqoridan birinchi va ikkinchi umurtqalar, boshqa beshta bo’yin umurtqalaridan tuzilishlari bilan ancha farq qiladi. Bo’yin umurtqalarining tanalari kichkina, oval shaklida bo’lib, umurtqa teshigi katta, tanalari uchburchak shaklida tuzilgan. Faqat bo’yin umurtqalarining ko’ndalang o’siqlarida dumaloq kichkina teshiklari bo’lishi harakterlidir. Bu teshiklar bir- biri bilan qo’shilib, maxsus suyakli kanal hosil qiladi, uni ichidan bosh miyani oziqlantiruvchi qon tomir i o’tadi. 30 2-7 bo’yin umurtqalari tanasining orqa tomonida joylashgan o’tkir qirrali o’siqlari borgan sari uzayib borib, uchlari esa ikkiga ayrilgan bo’ladi. 7 umurtqaning orqa o’sig’i boshqa bo’yin umurtqalariga nisbatan uzun va yo’g’on bo’lib, tirik odamda teri ostida paypaslab ko’rish mumkin. SHuning uchun bu umurtqani turtib chiqqan umurtqa deyiladi. 6 bo’yin umurtqasining ko’ndalang o’simtasida uyqu do’nglari joylashgan, bu do’nglik oldida umumiy uyqu arteriyasi o’tadi. Bu arteriyani bosib pulsni hisoblash va qonni to’xtatish mumkin. Atlantni tanasi va o’tkir o’sig’i bo’lmaydi, uni tarkibiga oldingi va orqa ravog’i, ikki yonidan suyakli lateral massalar tafovut etiladi. Lateral massasining yuzalarida yuqoridan yuqorigi bo’g’im chuqurchalari, pastidan pastki bo’g’im chuqurchalari joylashgan. Yuqorigi bo’g’im chuqurchalar yordamida atlant kallaning ensa suyagi bilan birikadi, pastki bo’g’im chuqurchalari orqali ikkinchi bo’yin umurtqasi bilan birikadi. Atlantning o’tkir qirrali o’siq qoldig’i o’rniga orqa ravog’ida kichkina do’mboq qoldiq holda saqlanib qolgan. Atlantning oldingi ravog’i ikkinchi bo’yin umurtqasining tishsimon o’sig’i bilan birikadi. Bo’yinning ikkinchi umurtqasi - axis deyiladi va tishsimon o’siq yoki tishning bo’lishi bilan boshqa hamma umurtqalardan ajralib turadi. Tishsimon o’siq o’q vazifasini bajarib, uni atrofida umurtqa bilan kalla o’rtasida turli harakatlar bajariladi. Tishsimon o’siq birinchi umurtqaning takomil etish paytida tanasi bo’lgan, keyinchalik uni o’rnida atlantda oldingi ravog’i rivojlangan. Tishsimon o’siq esa ikkinchi bo’yin umurtqaning tana tarkibiga o’tgan. 2. Ko’krak umurtqalarining tanalarining xajmi bo’yin umurtqalarga nisbatan kattaroq va 1-12 ko’krak umurtqasigacha borgan sari kattalashib boradi. Ko’krak umurtqalari o’ziga hos xususiyalarga ega. Ko’krak umurtqalarini o’tkir o’siqlari orqaga va pastga qaratilgan bo’lib, tomga yopilgan sopol kabi bir-birini yopib turgan bo’ladi. SHu sababli umurtqa pog’onasining ko’krak bo’limida harakatchanligi chegaralangan bo’ladi. Ikkinchidan, ko’krak umurtqalarining ikki yonboshlariga va ko’ndalang o’siqlariga 12 juft qovurg’aning uchlari bo’g’im hosil qilib qo’shilib turishi, ularni boshqa umurtqalardan farqlaydi. Aksariyat qovurg’alarning boshchalari yonma-yon joylashgan ikkita umurtqa tanalarining yonbosh oralig’iga o’rnashib turadi. SHuning uchun aksari umurtqalarning ikkala tomondan (tepa va pastida) yarimtadan chuqurchasi bo’ladi. Yaxlit chuqurcha faqat 1, 11, 12 umurtqalarda uchraydi. Yana bor farqli belgilardan biri, ko’krak umurtqalarning ko’ndalang o’siqlari bo’g’im yuzalari bilan ta’minlangan. Bo’g’im yuzalari qovurg’a do’ngchasi bilan birikib ko’ndalang – qovurg’a bo’g’imi yordamida birikadi. Umurtqa tanasi bilan uning ravog’i o’rtasida joylashgan umurtqa teshigining xajmi bo’yin umurtqalariga qaraganda kichik bo’ladi. 3. Bel umurtqalari - 5 dona, umurtqalarning orasida eng yirigi bo’lib, tanalari loviyasimon shaklda bo’ladi. Umurtqa teshigi katta va uchburchak shaklida, ko’ndalang o’siqlari bir oz yassilangan, frontal vaziyatda joylashgan. 31 O’tkir o’sig’i kalta va yo’g’on bo’lib, gorizontal o’rnashgan. Yuqorigi va pastki bo’g’im yuzalari sagittal vaziyatda o’rnashgan. SHu sababli umurtqa pog’onasining bel qismi ayniqsa harakatchan bo’ladi. 5 bel umurtqasining tanasi eng baland va katta ko’ndalang xajmga ega. 4. Dumg’aza umurtqalari - 5 dumg’aza umurtqalarining birikishidan dumg’aza suyagi hosil bo’ladi. 3,4, 5 dumg’aza umurtqalarning tanalari orasida joylashgan tog’ayli disklarni suyaklanish jarayoni 13-15 yoshdan boshlanib, 1-2 dumg’aza umurtqalari uchun 23-25 yoshda tugallanadi. Natijada yaxlit bir butun suyak hosil bo’ladi. Bunday belgini paydo bo’lishi uzoq evolyutsion rivojlanish jarayonida, antropogenez davomida odam tik holatga o’tishi bilan gavda ogirligining dumg’aza umurtqalariga katta yuklama bo’lib tushishi natijasidir. Dumg’aza suyagi uchburchak shaklida bo’lib, yuqorida joylashgan kengaygan qismi – tubi yoki asosi deyiladi, va ponasimon uchi pastga va oldinga qaragan. Dumg’aza suyagi tubi bilan beshinchi bel umurtqasining tanasiga birlashadi. Dumg’azaning asos qismining yon tomonlarida quloqsimon yuzalari bor, ular yordamida dumg’aza suyagi tos suyagi bilan birikib, bo’g’im hosil qiladi. Dumg’azada oldingi va orqa yuzalari farqlanadi. Oldingi chanoq yuzasi botiq bo’lib, tos bo’shligiga qaratilgan va to’rtta juft oldingi teshiklar ko’rinib turadi. Dumg’azaning orqa yuzasi g’adir-budir bo’lib, bunda ham dumg’azaning orqa to’rtta juft teshiklari ko’rinib turadi. Bu yo’z sathidan o’rta toq va 2 juft yon qirralari o’tadi. O’tkir o’siqlarni qo’shilib ketishi natijasida o’rta toq qirra hosil bo’ladi, ko’ndalang qirralarni qo’shilishidan esa yon qirralar hosil bo’ladi. Dumg’aza suyagida dumg’aza kanali umurtqa kanali bilan tutashgan. Dumg’aza kanalining pastki teshigining ikkala tomonidan chiqib turadigan o’siqchalar dumg’aza shoxlarini hosil qiladi. Ayollarning dumg’aza suyagi kengroq, kaltaroq va kamroq bukilgan bo’lishi bilan erkaklar dumg’azasidan ajralib turadi. Dum umurtqalari - 4-5 rudimentar (qoldiq) umurtqalarni qo’shilishidan hosil bo’ladi. Dum umurtqalarni qo’shilib ketishi 12 yoshdan boshlanib, suyaklanish jarayoni pastdan yuqori tomon yo’nalgan va 25 yoshda tugallanadi. Dum umurtqalarida faqat tanalari saqlanib qolib, qolgan elementlari esa yo’qolib ketgan. KO’KRAK QAFASINING SUYAKLARI Ko’krak qafasi umurtqa pog’onasining ko’krak umurtqalaridan, 12 juft qovurg’alardan va to’sh suyagidan hosil bo’lgan. Qovurg’alar juft suyaklar bo’lib, yassi egilgan plastinka shaklidadir. Qovurg’ada o’rta qism – tanasi va ikki uchi bo’ladi. Qovurg’aning orqa qismi suyakdan, oldingi qismi tog’aydan tuzilgan. Yuqoridagi 1-7 juft qovurg’alar bevosita oldingi uchi tog’ay qismiga o’tib, to’sh suyagiga birikadi va haqiqiy yoki chin qovurg’alar deb ataladi. Qovurg’aning orqa suyakli uchida boshchasi so’ng bo’yinchasi va uning orqasida esa bo’rtig’i joylashgan. Boshcha bo’g’im vositasi yordamida umurtqa tanasiga birikadi. Bo’rtiq esa umurtqaning ko’ndalang to’siqlarining bo’g’im yuzalari bilan bo’g’im hosil qiladi. 1 qovurg’aning yuqori yuzasida o’mrov arteriyasi va venasi uchun egatcha, 32 oldinda va ularning oralig’ida oldinda narvonsimon muskul do’mbog’i borligi bilan tafovut qiladi. I, XI, XII qovurg’alarni boshchalari shu sondagi umurtqalar bilan birikadi, qolgan qovurg’alar esa 2 ta yonma-yon joylashgan umurtqalarning tanalarini o’rtasiga birikadi. Pastki besh juft qovurg’alar to’sh suyagi bilan birikmaydi va aldamchi yoki sohtta qovurg’alar deb ataladi. 8,9, 10 nchi qovurg’alarni oldingi uchlari bir biri bilan birikib, qovurg’a yoyini hosil qiladi. Qovurg’alarning birinchi suyaklanish nuqtasi qovurg’a burchagida, ikkinchisi -qovurg’a boshchasida, uchinchisi esa qovurg’a do’mbog’ida 15-20 yoshlarda paydo bo’ladi. Qovurg’alar 18-25 yoshga borib butunlay suyaklanib bitadi. To’sh suyagi – yassi cho’zinchoq toq suyakdir. U uch qismdan iborat: 1. Yuqori qismi - dastasi 2. O’rta qismi - tanasi 3. Pastki qismi - xanjarsimon o’sig’i To’sh suyagining dastasida, yuqorigi chetining o’rtasida toq bo’yinturuq o’yig’i bor. Yonlarida esa o’mrov suyagi o’yiqlari bor. Bu juft o’yiqlar yordamida o’mrov suyaklari to’sh suyagi bilan birikib bo’g’imlar hosil qiladilar. To’sh suyagining dastasi bilan tanasi oralig’ida yon tomonlarida 2-7 haqiqiy qovurg’alar bilan birikish uchun mos keladigan o’yiqlar bor. Xanjarsimon o’siq to’sh suyagi pastki tomonida joylashadi. Ayollar to’sh suyagi erkaklar to’sh suyagiga nisbatan kaltaroq bo’ladi. Ko’krak qafasining shakli jinsga va yoshga qarab o’zgarishlarga bog’liq. Ko’krak qafasi konussimon, tsilindrsimon va yassi shakllarda bo’ladi. Oraliq shakllari kam uchraydi. Ma’lumki, jismoniy ish va mashg’ulotlar ta’sirida o’pkaning tiriklik sig’imi ortadi. Bu esa qovurg’alarni va diafragmani harakatchangligini oshishi bilan bog’liq. Qovurg’alar - 12 juft ingichka yoylardan iborat bo’lib, orqa tomondan ko’krak umurtqalari tanalariga yopishib turadi. Nazorat savollari 1. Suyaklar qanday kimyoviy tarkibga ega? 2. Suyaklar klassifikasiyasini aytib bering. 3. Qaysi suyaklar tana skeletiga kiradi? 4. Umurtqa pog'onasi nechta umurtqadan tuzilgan va qanday qismlarga ajratiladi? 5. Qovurg'aning tuzilishi. 6. Dumg'аza suyagining o'ziga hos tuzilishi? 7. Suyaklarning qanday birikish turlarini bilasiz? 8. Bo'g'im nima va uni hosil bo'lishda qanday sharoitlar bo'lishi kerak? 9. Bir o'qli, ikki o'qli va ko'p o'qli bo'g'imlar qanday harakatlar qiladi? |
