M mamajanov odam anatomiyasi va fiziologiasi

B)  Dermaning  to’r  qavati  zich  tolali  shakllanmagan  biriktiruvchi 
to’qimadan  hosil  bo’lgan.  Biriktiruvchi  to’qimaning  kollagen  tolalari  bir  biriga 
nisbatan  burchakni  hosil  qilib  birikishi  tufayli,  keng  tarmoqlangan  to’r  qatlami 
shakllanadi.  Kollagen  tolalardan  tashqari  to’r  qatlamda  elastik  tolalar, 
sochlarning  ildizlari,  ter  va  yog’  bezlari  joylashgan.  Kollagen  tolalarning 
tutamlari teri ostiga, yog’ to’qima ichiga ham kiradi.  
3.  Teri  osti  yog’  kletchatkasi  terining  eng  ichkarida  joylashgan  qavati 
bo’lib, yog’ hujayralaridan tashkil topgan. Bu qavat organizimning yog’ deposi, 
energetik manbasi bo’lib, tana haroratini idora etishda ham ishtirok etadi. Katta 
kishilarda  yog’ni  vazni  10-15  kg  yetadi.  Ayollarda  teri  osti  yog’  qatlami 
erkaklarga  nisbatan  kuchli  ifodalangan  bo’lib,  asosan  tos,  son  va  qorinning 
oldingi  devorida  qalin  qatlamlarni  hosil  qiladi.  Kam  harakatchanlik,  xaddan 
tashqari  yog’li  ovqatni  iste’mol  qilinishi,  organizmga  zarar  keltirib,  yurakda 
zo’riqish  hodisani  paydo  bo’lishiga,  diafragmani  yuqoriga  siljishi  tufayli,  uni 
qubbalarini  pastga  tushishi  normadan  chiqishi,  nafas  olish  jarayonini  ancha 
qiyinlashtiradi.  Katta  kishilarda  yog’  nafaqat  teri  ostida  to’planishi  bilan,  ayni 
vaqtda ichki a’zolarda ham yig’iladi. SHiddatli mashqlar va trenirovka natijasida 
teri osti yog’ kletchatkani miqdori keskin kamayadi. 
Terini  bir  qancha  hosilalari  bor.  Bularga  sochlar  va  ularning  atrofidagi 
miotsitlar,  yog’,  ter  bezlari  va  tirnoqlar  kiradi.  Sochning  teri  ostidagi  qismi  - 
ildizi, teri ustidagi qismi sochning erkin qismi hisoblanadi.  

---

 
183 
Sochlar terining tashqi yuzasiga nisbatan bir oz qiya joylashgan. Sochning 
ildizi  soch  follikuli  yoki  soch  qopi  ichida  joylashgan.  Follikul  yoki  soch  qopi 
epitelial  qin  va  uni  tashqaridan  o’rab  turuvchi  biriktiruvchi  to’qimali 
xaltachadan  iborat.  Xaltachaga  sochni  ko’taruvchi  muskul  birikadi  va  yog’ 
bezining  chiqaruv  naylari  ochiladi.  Muskul  qisqarib,  sochni  ko’taradi,  yog’ 
bezini ezilishi tufayli, moy xaltachaga ajraladi. Soch ildizi uchida kengayib soch 
piyozchasini  hosil  qiladi.  Soch  xaltachasi  soch  piyozchasining  pastki  qutbida 
uning ichiga so’rg’ichga o’xshab o’sib kirganligi uchun soch so’rg’ichi deyiladi. 
Soch  so’rg’ichi  ichida  ko’p  qon  kapillyarlari  bo’lib,  ular  piyozchalarning 
oziqlanishini  ta’minlaydi.  Soch  piyozchaning  epitelial  hujayralari  ko’payish 
qobiliyatiga  ega  va  ularning  hisobiga  soch  o’sadi.  Epitelial  hujayralari  soch 
piyozchasidan  asta-sekin  yuqoriga  ko’tarila  boshlashi  bilan  soch  so’rg’ichi 
kapillyarlaridan  borgan  sari  uzoqlashadi,  natijada  ularning  oziqlanishi  buziladi 
va  muguzlanish  jarayoni  boshlanadi.  Ko’ndalang  kesmada  soch  uch  qavatdan 
tuzilgan:  markazda  - mag’iz  modda, atrofida  po’st  modda  joylashgan  va tashqi 
qavati - kutikula deyiladi. Sochning rangi po’st qavatidagi pigment moddasining 
miqdoriga bog’liq. Sochning oqarishi pigment moddani kamayib ketishi va havo 
pufakchalarini paydo bo’lishi bilan bog’liq.  
Tirnoqlar  teridan  tirnoqlar  ham  o’sib  chiqadi.  Tirnoqlar  qavariq  to’rt 
burchak  plastinka  shaklida  bo’lib,  ikki  qismga  -  tirnoq  ildizi  va  erkin  qismiga 
bo’linadi.  Tirnoq  ildizi  to’g’ridan  to’g’ri  falangalar  suyak  usti  pardasi  bilan 
birlashgan.  Tirnoqni  o’sishi  ildizidan  boshlanadi.  Tirnoq  ildizi  o’zini 
yumshoqligi  va  o’ziga  hos  rangi  bilan  farqlanadi.  Tirnoqlar  epidermisning 
dag’allashishi  hisobiga  hosil  bo’ladi.  Tirnoqlar  barmoqlar  distal  falangalarini 
mexanik ta’sirotlardan himoyalaydi.