M o r f e m a L a r т I z I m I

MORFEMALARNING MAZMUN JIHAТI


Grammatik semema va uning semalar tarkibi
Morfemaning mazmun jihati deganda bunday birlik ifodalaydigan grammatik ma'no tushuniladi. Quyida morfemalarning mazmun jihati shakl hosil qiladigan morfemalar asosida bayon qilinadi.
Morfemaning mazmun jihatini xuddi leksemalardagi kabi semema deb yuritish, har ikkisini leksik semema, grammatik semema deb farqlash mumkin. Morfema ifodalaydigan grammatik (morfem) semema tarkibida ajratiladigan ma'no uzvlarini ham sema deb atash o‘rinli.
Morfem semema tarkibida odatda bir necha sema ajratiladi. Masalan, -m affiksi sememasi tarkibida eng keng ko‘lamli semadan tor ko‘lamli semalarga borib til birligi, lisoniy birlik, morfema, shakl hosil qiluvchi morfema, affiks, tuslovchi, shaxs, I shaxs, birlik semalari ajratiladi; keng ko‘lamli umumiy semalarni nazardan soqit qilsak, bu morfemaning o‘ziga xos semalari deb oxirgi to‘rt semani ko‘rsatish yetarli.
Affiks sememasi tarkibida ajratiladigan bunday semalarga ideografik sema deyiladi. Bunday sema barcha tur morfemalar sememasi tarkibida mavjud bo‘ladi.
Ayrim morfemalar sememasi tarkibida baho semasi ham mavjud. Masalan, -ngiz affiksi shaxs, II shaxs, birlik ideografik semalari tarkibi bilan ishlatilganida baho (sizlash) semasi ham qatnashadi: kitobingiz (sening kitobing + sizlash kabi). Xuddi shu affiks shaxs, II shaxs, ko‘plik ideografik semalari tarkibi bilan ishlatilganida baho semasi betaraf bo‘ladi: kitobingiz (sizlarning kitobingiz kabi).
Baho semasi ayrim tur morfem sememalar tarkibida mavjud bo‘lmaydi. Masalan, kelishik shaklini hosil qiladigan morfemalar sememasi tarkibida baho semasi yo‘q.
Demak, morfema sememasi tarkibiga xos deb ideografik semani va baho semasini ta'kidlash to‘g‘ri, lekin baho semasi, birinchidan, umuman qatnashmasligi, ikkinchidan, betaraf ifodalanishi mumkinligi hisobga olinishi kerak. Baho semasining betaraf ifodalanishi musbat ifodalanishiga zid qo‘yib belgilanadi. Masalan, -ngiz affiksida bo‘lgani kabi.