M s h. Nurmatova, s h. T. Xasanova, D. E. Azimova ustaxonada amaliy

Yumshoq o ‘yinchoq andozasini kattalashtirish usuli. Y u m s h o q
o 'y i n c h o q a n d o z a s in i kattalashtirish u c h u n , en g a w a l o , kichik 
a n d o z a n i katakli q o g 'o z g a tu sh irib o l a m i z , (0,5 sm ). A n d o z a n i 
kattalashtirishda o 'z im i z x o h lag an kattalikka keltirish u c h u n unin g
ta x m in iy k o 'r in is h in i tasa v v u r qilish lozim . S h u n d a n s o 'n g katakli 
q o g 'o z n i olib, un i 1 s m li ( 2 sm li) qilib chizib c h iq a m iz . Bu 
a n d o z a n i q an c h a lik kattalashtirishingizga bog'liq. C hizilgan katakli 
q o g 'o z n i olib k ichik a n d o z a d a n h a r b ir q ism ni k a ttalashtiram iz. 
H a r b ir k atakni b i t ta d a n chizish lozim . B un d a a n d o z a n i kattalash - 
g a n h o ld a o lam iz.
160

---

TOLALI MATERIALLAR VA GAZLAMALAR 
BILAN ISHLASH
Tolali m a te ria lla r va g a z la m a la r bilan ishlashda maxsus asbob 
va m o s la m a la rd a n foydalaniladi, ish o 'm i n i jih o zlash va asboblam i 
ishlatish qoidalariga rioya qilinadi.
Q o 'l l a n m a n i n g m a z k u r b o 'l i m i d a tavsiya qilin g a n ishlarni 
bajarish u c h u n quyidagi asbob va m o sla m a la rg a ega b o ‘lish kerak: 
s a n t i m e t r l i c h i z g ' i c h , o d d i y q o r a va b o 'y o q q a l a m , q a y c h i, 
t o 'g 'n a g 'i c h , igna, a n g ish v o n a, ilgak, s h a b lo n va m oki. Tolali 
m ateria lla r va g a z la m a la r ishning qay ta rz d a bajarilishiga qarab 
tan lan a d i. A sbob va m o slam alarn i m axsus q u tic h a la r d a saqlash 
lozim. Q ay ch i yaxshilab ch a rx la n g a n b o ‘lsin; ag a r ular ehtiyot 
bilan ishlatilsa, u z o q v aq tg a c h a o 't m a s l a n m a y d i . Ignalar zang- 
lamasligi u c h u n b ir p a r c h a m o v u t yoki qalin j u n gaz la m aga q ad a b
q o ‘yiladi.
Ignadan ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak. Ish vaqtida ignani 
kiyimga q ad a b q o ‘yish yoki ish o 'r n id a qoldirish ju d a xavfli. Bunday 
ehtiyotsizlik baxtsiz h odisalarga sabab b o 'lishi m u m k in .
Ignaga h a r d o im ip o 'tk a z ib q o 'y ish zarur, s h u n d a y qilinsa 
ig n a y o 'q o l m a y d i . I s h n i b i r p a s t o ' x t a t g a n d a ig n a n i m a x su s
y o s tiq c h a g a q a d a b q o 'y is h yoki m axsus igna qutich asig a solib 
q o 'y ish kerak.
U c h i o 't k i r b o s h q a asboblar: q ayc hi, t o ' r to 'q iy d ig a n ilgakni 
h a m e h t i y o t b o 'l i b i s h la t is h k e r a k . B u la r n i b o s h q a k ishiga 
b era y o tg a n d a , j u m l a d a n , q ay c h in i uch i bilan em as, o rq a to m o n i 
bilan; igna, t o 'g 'n a g 'i c h va ilg a k n i - t o 'm t o q uchi bilan uzatish 
kerak. T a la b a b u xavfsizlik q o idalariga m e h n a t darslarida h a m , 
sh u n g a o 'x s h a s h ishlarni u yda bajaray o tg an v aqtlarida h a m rioya 
qilishi kerak.
Tolali m ateriallar va g azlam alam i ishlatishda, ayniqsa, materialni 
x om ashyo qilishda ehtiyot bo'lish kerak, m asalan, b u y u m la m i ilgak 
bilan t o 'q i s h d a ishni k o 'z bilan c h a m a l a b em a s, balki a n d o z a d a n
foydalanib bajarish za rur; y u m s h o q o 'y i n c h o q l a r n i h a m a n d o z ag a 
q arab tikish lo zim , b u n d a a n d o z a g az la m ag a t o 'g 'n a g 'i c h bilan 
q a d a b q o 'y i l a d i : o ' y i n c h o q n i t i k a y o t g a n d a h a t t o b i r o z g i n a
n o an iq lik k a y o 'l qo'y ilish i o 'y i n c h o q shaklining buzilishiga sabab 
b o 'lad i.
Tolali m ateriallar: ip, m u lin a , ta s m a la r bilan tu r l i - tu m a n ishlar 
qilish m u m k in , n atijad a h a r xil b u y u m l a r hosil b o 'lad i. B u nday
11 — N urm atova, M .Sh.
161

---

ishlashga o 'rish , ilgak va spitsa bilan t o 'q i s h va eshish kiradi. Bu 
is hlardan ayrim lariga t o 'x t a b o 'ta m i z .
H a r xil b uyum larni (jadval, sxem a, a lb o m , papka) tayyorlashda 
u c h to la ipdan q o 'l d a o ‘rilgan b o g ‘ic h d a n foydalanish m u m k in , 
u lar q o v u z o q b o g ‘lag‘ich, x a t c h o ‘p b o 'lib xizm at qilishi m u m k in . 
B o g 'ic h n in g n im aga ishlat ilishiga q arab h a r b ir o ‘rim d a ikkitadan, 
t o 8—12 tolagacha ip o linadi. Ip n in g uzunligi s h n u rn in g uzunligiga 
q a r a b an iqlanadi. U c h to la ip d a n o 'rilg a n b o g ‘ic h d a n chiroyli, 
g u l d o r x a t c h o 'p sifatida fo y d a la n ish m u m k in .
X a t c h o 'p yasash u c h u n 3—5 xil rangli 12—15 tola iris yoki h ar 
xil rangli m u lin a d a n 6 - 9 to la olish kerak. Bu iplarning uzunligi 
h a t c h o ' p yasaladigan kitob u z u n lig id a n 2 baravar o rtiq b o 'lishi 
( t a x m i n a n , 6 0 —70 sm ) va u n g a q o 's h i m c h a qilib 4 —5 sm olinishi 
kerak, c h u n k i o 'rilg a n s h n u r o lin g an ipdan kalta b o 'la d i, u n d a n
ta sh q a ri, s h n u rn in g u c h id a p o p u k b o 'lis h i lozim.
H a m m a ipni t e n g u c h t a t o la g a b o 'l i b , s h n u r o 'r ila d i. Eng 
p a s tid a n 1 — 1,5 sm jo y q o ldirib u chi tugib qo'y iladi. S h n u r tekislab 
t o 'g 'r i l a n a d i - d a , ikkiga b u k l a n a d i . S o 'n g in g ich k a rangli ip bilan 
t o r t m a s d a n tu rib , o 'r t a s i d a n tik ila d i. C h iro y li x a t c h o ' p hosil 
b o 'l a d i . E n liro q x a t c h o ' p y asa sh u c h u n u c h to la i p d a n o 'r il g a n
u c h t a s h n u r t a y y o rla sh k erak . A w a l u c h t a in g ic h k a x a t c h o ' p
o 'r i b , keyin u l a rn in g c h e tl a r i n i b ir-b irig a tikish kerak. B u n d a eni 
2 , 5 —3 sm b o 'lg a n j i m j i m a d o r o 'r il g a n x a t c h o ' p hosil b o 'l a d i .
B iriktirish u c h u n tik ilg an c h o k l a r d ey a rli sezilm aydi. O d d i y ip 
t a s m a l a r d a n b o la la r o 'y n a y d i g a n tizgin h a m to 'q i s h m u m k i n . 1 
m 90 sm d a n u c h b o 'l a k t a s m a o 'l c h a b olib, u c h tolali s h n u r
o'rilad i. S h n u rn in g ikki u c h i d a n teshigi 10—12 sm li h a lq a qilinadi. 
Bu tiz g in n in g asosiy qism i h iso b la n a d i. Ikkinchi qism i — to 's im in i
ta y y o rla sh u c h u n 30 —35 sm li tolali s h n u r o 'r ila d i. T o 's i n tizgin 
asosiga tikib q o 'y ilad i. 4 —7 va u n d a n o rtiq tolali su ta jd a n o 'r il g a n
b e l b o g 'l a r chiroyli b o 'la d i.
K o ' p t o l a l i i p l a r d a n b u y u m o ' r i s h u c h t o l a o ' r i s h g a
q a r a g a n d a m u r a k k a b r o q d i r , s h u n i n g u c h u n b e l b o g ' t a y y o r -
lashga o 't i s h d a n o ld in o 'r i s h n i b ir o z m a s h q qilish kerak. B elbog' 
o ' r i s h d a q a n c h a u z u n l i k d a g i x o m a s h y o l o z im lig i a n i q l a n i s h i
k e r a k , b u n i n g u c h u n b e l o ' l c h a n a d i va u n g a 15 s m q o 's h i l a d i .
M a s a l a n , 60 s m + 1 5 s m = 75 sm . H a r b i r to l a (s u ta j ip i) h a m
s h u n d a y u z u n l i k d a b o 'l i s h i l o z im . O 'r i l g a n b e l b o g 'n i n g u c h i n i
q a y i r i s h , ti k is h , u n g a s h n u r o ' t k a z i s h , h a l q a c h a t i b q o 'y i b ,
t u g m a q a d a s h k e r a k . H a r q a n d a y y o ' g 'o n l i k d a g i s h n u r n i fa q a t
162

---

t o ‘qib e m a s , b a lk i e s h is h y o ‘!i b ila n h a m t a y y o r l a s h m u m k i n .
Q a n d a y y o ‘g ‘o n li k d a g i s h n u r k e ra k lig ig a q a r a b , b ir xil, ikki 
xil yoki h a r xil rangli ip to la la ri t a y y o r l a n a d i . H a r qaysi i p n in g
u z u n l i g i t a y y o r b o g ' i c h n i n g u z u n l i g i d a n ikki b a r o b a r o r t i q
o l in is h i k erak . M a s a la n , a g a r 25 s m u z u n l i k d a g i b o g 'i c h e sh ish
k e r a k b o 'l s a , 8 —10 iris ipi yoki 5 0 —55 sm u z u n l i k d a g i o ‘n i n c h i
g ‘a l t a k ip o l i n a d i . I p n i n g b i r u c h i tu g i la d i va ilgak y o k i m ixga 
ilin a d i. B a r c h a ip t o l a l a r i n i t a r a n g t o r t i b t u r i b b i r t o m o n g a
q a r a b e s h a b o s h l a n a d i . A g a r ip b i r o z b o 's h a t i l g a n d a ip b ir 
y o k i b ir n e c h a j o y d a b u r a ls a , d e m a k ish tu g a g a n h i s o b l a n a d i .
E s h ilg a n ip y a n a t a r a n g t o r t i l a d i , c h a p q o 'l b il a n o 'r t a s i d a n
u s h l a b , o ' n g q o 'l b i l a n e sa i k k a la u c h i b i r l a s h t i r i l a d i . K e y in
c h a p q o 'l d a g i i p n in g u c h i q o 'y i b y u b o r i la d i . Q o 'y i b y u b o rilg a n
i p n i n g u c h i t e z b u r a l a b o s h l a s a , ip t o l a s i t e k i s e s h i l g a n
h i s o b l a n a d i . A g a r t o l a l a r n i n g b i r o r y e r i d a ip c h ig a l b o 'l i b
q o l g a n b o ' l s a , u n i t o ' g ' r i l a s h l o z i m . 1 m e t r l i y o k i u n d a n
u z u n r o q s h n u r e s h is h u c h u n t o l a n i ikki kishi b o 'l i b e s h g a n
y a x s h i. B u l a r n i n g h a r biri i p n i n g b i r u c h i n i u s h l a b tu r i b , u ni 
s o a t m ilig a t e s k a r i y o ' n a l i s h d a b u r a s h k e ra k . A g a r s h u u s u l d a
3 m li t a s m a e s h ils a , u n d a n b o l a l a r s a k r a y d i g a n p i s h i q a r q o n
h o sil b o 'l a d i .