M u n d a r I j a


Download 1.09 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/51
Sana30.06.2020
Hajmi1.09 Mb.
#122499
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   51
Bog'liq
abiturshtabalgebra

ax b > 0,
ax b ≥ 0
(5.1)
ax b < 0,
ax b ≤ 0
(5.2)
ko’rinishdagi yoki soddalashtirishdan so’ng shunday ko’-
rinishga keladigan tengsizlik chiziqli tengsizlik deyiladi.
(5.1) va (5.2) da noma’lum, va lar haqiqiy sonlar,
noma’lum oldidagi koeffitsiyent, ozod had deyiladi.
Eng sodda x > a, x ≤ b yoki a < x ≤ b, a ≤ x ≤
ko’rinishdagi tengsizliklarning yechimlari
(a),
(−∞b] yoki (ab][ab] shaklda yozish qabul qilin-
gan.
1.
3+ 1 10 tengsizlikni yeching.
A) (3; )
B) (1; )
C) (−∞; 3)
D) 
Yechish: Berilgan tengsizlikda 1 ni tengsizlik-
ning o’ng qismiga o’tkazib, keyin tengsizlikning
ikkala qismiga 3 ga bo’lib x < 3 ni olamiz. Javob:
(−∞; 3) (C) .
2.
7+ 5 19 tengsizlikni yeching.
A) (2; )
B) (7; )
C) (−∞; 2)
D) 
3.
2+ 7 ≤ 11 tengsizlikni yeching.
A) [2; )
B) (7; )
C) (−∞; 2]
D) 
4.
5+ 9 ≥ 14 tengsizlikni yeching.
A) [1; )
B) [5; )
C) (−∞; 1]
D) 
5.
(00-6-10) Tengsizlikni yeching.

17 − 3x
2
15x
A) (25; 0)
B) (−∞25)
C) (−∞; 0)
D) 
Yechish: Berilgan tengsizlikning har ikkala qis-
mini 2 ga ko’paytirsak, tengsizlik saqlanadi
− 17 + 3x > 3x ⇐⇒ −15 · x.
Bu tengsizlik yechimga ega emas. Javob: ∅ (D).
6.
Tengsizlikni yeching.
− x
2
<
2+ 1
4
A) (
3
4
)
B) (1; )
C) (−∞;
3
4
)
D) 
7.
(01-8-10) Tengsizlikni yeching.
− x
2
+ 3 3x −
2+ 1
4
A) (1
1
3
)
B) (1
1
13
)
C) (1
1
4
)
D) 
8.
(98-2-17) Quyida keltirilgan tengsizliklardan qaysi
biri
3x − a > b − 2x
tengsizlikka teng kuchli emas?
A) 5x − a > b
B) 6x − 2a > 2b − 4x
C) 3x > a b − 2x
D) a − 3x > 2x − b

71
9.
2+ 5 > a ga teng kuchli tengsizlikni toping.
A) 2+ 5 − a ≥ 0
B) 2+ 5 − a > 0
C) 2x < a − 5
D) 2x < −− a
10.
(00-8-33) ning 4y
2
3y+= 0 tenglama haqiqiy
ildizlarga ega bo’lmaydigan eng kichik butun
qiymatini toping.
A) 1
B) 3
C) 4
D) 5
Yechish: 4y
2
− 3= 0 kvadrat tenglama
haqiqiy ildizlarga ega bo’lmasligi uchun D < 0
bo’lishi kerak:
= 9 − 16k < ⇐⇒ k >
9
16
.
Bu tengsizlikni qanoatlantiruvchi eng kichik bu-
tun son = 1. Javob: 1 (A) .
11.
(02-2-10) Tengsizlikni qanoatlantiruvchi eng katta
butun sonni toping.
(+ 1)
2
(+ 2)
2
A) 2
B) 1
C) 3
D) 4
12.
(02-3-18) Tengsizlikni qanoatlantiruvchi eng kichik
butun manfiy son nechaga teng?
8 +
6x − 8
10
>
x − 2
6
+
− 5x
8
+
1
4
A) 6
B) 7
C) 5
D) 4
13.
(03-11-64) Tengsizlikning eng katta butun yechi-
mini ko’rsating.
2x − 7
6
+
7x − 2
3

− x
2
A) 2
B) 1
C) 1
D) 0
5.2
Chiziqli tengsizliklar sistemasi
1.
(97-7-25) Tengsizliklar sistemasini yeching.
½
3+ 7 ≥ 5(+ 1) + 6
(x − 2)
2
− < x(x − 2) + 10
A) (11; 2]
B) [2; 7)
C) (7; 2]
D) [2; 11)
Yechish: Qavsrlarni ochamiz:
½
3+ 7 ≥ 5+ 5 + 6
x
2
− 4+ 4 − < x
2
− 2+ 10
Endi qatnashgan hadlarni tengsizlikning chap
qismiga, sonlarni tengsizlikning o’ng qismiga o’tka-
zib quyidagi sistemani olamiz:
½
2x ≥ 4
2x < 14
⇐⇒
½
x ≤ −2
x > −7
⇐⇒ −< x ≤ −2.
Demak, x ∈ (7; 2]. Javob: (7; 2] (C).
2.
(97-3-25) Tengsizliklar sistemasini yeching.
½
2x − 3(x − 5) 10 − 3x
x(+ 2) − ≤ (x − 1)
2
+ 7
A) [2; 125) B) [25; ) C) [3; 2) D) (25; 3]
3.
(96-7-25) Tengsizliklar sistemasini yeching.
½
x(+ 1) + 10 (+ 1)
2
+ 3
3x − 4(x − 7) ≥ 16 − 3x
A) [3; 5)
B) (2; 4]
C) [6; 6)
D) [6, ∞)
4.
(97-10-25) Tengsizliklar sistemasini yeching.
½
4(x − 3) − 8+ 1
2 + x(+ 3) ≤ (+ 2)
2
+ 5
A) (4; 7] B) (−∞7) C) (4; ) D) [7; 4)
5.
(01-8-14) Tengsizliklar sistemasini yeching.
( 3x − 2
4
>
− 5x
6
3x − ≤ − 2x
A) (
8
19
) B) (
8
19
;
4
5
] C) (−∞;
4
5
] D) x ∈ R
6.
(97-6-14) Tengsizliklar
½
7+ 3 ≤ 9x − 1
20 − 3x ≥ 4x − 15
sistemasi butun yechimlarining o’rta arifmetigini
toping.
A) 35
B) 7
C) 4
D) 3
Yechish: Sistemada qatnashgan hadlarni teng-
sizlikning chap qismiga, ozod hadlarni tengsiz-
likning o’ng qismiga o’tkazib, berilgan sistemaga
teng kuchli bo’lgan quyidagi sistemani olamiz:
½
2x ≤ −4
7x ≥ −35
⇐⇒
½
x ≥ 2
x ≤ 5
⇐⇒ ≤ x ≤ 5.
So’nggi tengsizlikni butun yechimlari 2345 lar-
dir. Ularning o’rta arifmetigi (2 + 3 + 4 + 5) : 4 =
14 : 4 = 35Javob: 35 (A).
7.
(97-1-14) Tengsizliklar sistemasi butun yechim-
larining o’rta arifmetigini toping.
½
5x − ≥ 2+ 1
2+ 3 ≤ 18 − 3x
A) 3
B) 25
C) 2
D) 15
8.
(97-11-14) Tengsizliklar sistemasi butun yechim-
larining o’rta arifmetigini toping.
½
2x − ≥ 3x − 4
8+ 7 5+ 4
A) 2
B) 25
C) 15
D) 075
9.
(02-2-11) Tengsizliklar sistemasi butun yechim-
larining o’rta arifmetigini toping.
½
2x − 10 0
27 − x > 0
A) 16
B) 18
C) 17
D) 15

72
10.
(96-1-22) Tengsizliklar sistemasi nechta butun
yechimga ega?
½
3 + 4x ≥ 5
2x − 3(x − 1) > −1
A) 5
B) 3
C) 4
D) 2
11.
(96-6-16) Tengsizliklar sistemasining eng katta bu-
tun yechimini toping.
½
2x < 22
+ 4 8
A) 4
B) 3
C) 11
D) 12
12.
(96-9-73) Tengsizliklar sistemasi nechta butun
yechimga ega?
½
− 4x > 5
2 + 3(x − 1) ≤ 4+ 3
A) 1
B) 2
C) 4
D) 6
13.
(97-2-16) Tengsizliklar sistemasining eng kichik
butun yechimimini toping?
½
+ 8 12
3x < 15
A) 5
B) 3
C) 6
D) 4
14.
(97-8-16) Tengsizliklar sistemasining barcha bu-
tun yechimlari ko’paytmasini toping.
½
4y < 12
+ 6 6
A) 2
B) 6
C) 6
D) 2
15.
(97-12-15) Tengsizliklar sistemasining eng katta
va eng kichik butun yechimlari yig’indisini to-
ping.
½
2x > −26
x − 1
A) 17
B) 16
C) 18
D) 19
16.
(98-3-15) Tengsizliklar sistemasining butun yechim-
lari yig’indisini toping?
½
+ 1 2x − 4
3+ 1 2+ 10
A) 9
B) 5
C) 20
D) 21
17.
(98-1-6) Qo’sh tengsizlikni yeching.
− 5x < 1
A) (1; 02)
B) (1; 02)
C) (02; 1)
D) (02; 1)
Yechish: Sistemaning har bir qismidan 2 ni ayirib
< −5x < −1 ni olamiz. Bu tengsizlikni
5 ga bo’lamiz (bu holda tengsizliklar qarama-
qarshisiga o’zgaradi, chunki 5 manfiy son) va
natijada 1 > x > 02 yoki 0< x < 1 ga ega
bo’lamiz. Javob: (02; 1) (D).
18.
(98-8-6) Qo’sh tengsizlikni yeching.
− 4x < −2
A) (15; 1)
B) (1; 2)
C) (0; 1)
D) (1; 15)
19.
(99-8-9) 5 < x < 98 tengsizlikni qanoatlantiruv-
chi va bo’luvchisi 12 ga teng bo’lgan nechta natu-
ral son mavjud?
A) 8
B) 10
C) 12
D) 6
20.
(99-8-79) Tengsizlik nechta natural yechimga ega?
17556 : 5≤ y < 31465 : 35
A) 1
B) 2
C) 4
D) 5
21.
(98-8-1) Tengsizlikning barcha natural yechimla-
rini toping.
1256 : 314 9x − 32 ≤ 2976 : 96
A) 4; 5; 6
B) 5; 6; 7
C) 6; 7; 8
D) 7; 8
22.
(98-1-1) Tengsizlikning barcha natural yechimla-
rini toping.
6798 : 103 54 + 6x < 9156 : 109
A) 2; 3; 4
B) 4; 5; 6
C) 3; 4
D) 4; 5
23.
(99-9-24) Tengsizlikning eng katta butun yechimi,
eng kichik butun yechimidan qanchaga katta?
½
2x − ≤ 17
14 + 3x > −13
A) 17
B) 19
C) 16
D) 18
Yechish: Sistemada ozod hadlarni tengsizlikning
o’ng qismiga o’tkazib, berilgan sistemaga teng
kuchli bo’lgan quyidagi sistemani olamiz:
½
2x ≤ 20
3x > −27
⇐⇒
½
x ≤ 10
x > −9
⇐⇒ −< x ≤ 10.
Bu tengsizlikning eng katta butun yechimi 10,
eng kichik butun yechimi 8 dir. Ularning farqi
10 − (8) = 18Javob: 18 (D).
24.
(98-10-40) Sistemaning eng katta butun va eng
kichik butun yechimlari yig’indisini toping.
½
2x − 17
4+ 6 8
A) 8
B) 11
C) 12
D) 10
25.
(98-10-63) Tengsizliklar sistemasining butun
yechimlari yig’indisini toping.
½
−x − < −2x − 2
2+ 2 − 3x
A) 0
B) 1
C) 2
D) 3
26.
(98-11-25) Tengsizliklar sistemasining butun
yechimlari yig’indisini toping.
½
04(2x − 3) > x − 2
3x − ≥ x − 6
A) 10
B) 5
C) 6
D) 8

73
5.3
Oraliqlar usuli
Kasr ratsional tengsizliklarni yechishning eng qo’lay
usullaridan biri – oraliqlar usulidir. Bizdan
x
2
+ 2x − 3
x
2
+ 2x − 8
0
(5.3)
kasr tengsizlikni yechish talab qilinsin. Ma’lumki, kasr
musbat bo’lishi uchun uning maxraji va surati bir xil
ishorali bo’lishi kerak. Shunday ekan (5.3) tengsizlik
quyidagi ikki tengsizliklar sistemasiga teng kuchlidir:
½
x
2
+ 2x − 0
x
2
+ 2x − 0
yoki
½
x
2
+ 2x − 0
x
2
+ 2x − 0
Bu sistemani yechish yana qismlarga ajratiladi. Agar
(x − 1)(x − 3)(x − 5)
(+ 2)(+ 4)(+ 6)
0
ko’rinishdagi tengsizliklarni yechish talab qilinsa, ish
yanada qiyinlashadi. Shuning uchun bunday ko’rinish-
dagi tengsizliklar odatda oraliqlar usuli bilan yechiladi.
Oraliqlar usulining mohiyati quyidagicha: Agar (x)
ko’phad bo’lib, uni
(x) = p(x)(x − x
1
)
r
1
(x − x
2
)
r
2
· · · (x − x
n
)
r
n
(5.4)
ko’rinishda tasvirlash mumkin bo’lsin. Bunda p(x) ha-
qiqiy ildizlarga ega bo’lmagan ko’phad bo’lib, ning
barcha qiymatlarida faqat yo musbat yo manfiy qiy-
matlar qabul qiladi. Aniqlik uchun p(x0 va x
1
<
x
2
< · · · < x
n
bo’lsin. Agar x > x
n
bo’lsa, (5.4)
dagi hamma ko’paytuvchilar musbat bo’lib, (x0
bo’ladi. Agar (x − x
n
) chiziqli ko’paytuvchi (5.4) da
toq (r
n
= 2m − 1 toq son) daraja bilan qatnashsa,
u holda x
n−1
< x < x
n
bo’lganda (5.4) dagi so’nggi
ko’paytuvchi manfiy, boshqa hamma ko’paytuvchilar
musbat bo’ladi. Bu holda (x0 bo’ladi. Bunda
(x) ko’phad x
n
ildizdan o’tganda ishorasini o’zgartiradi
deyiladi.
Agar (x − x
n
) chiziqli ko’paytuvchi (5.4)
da juft (r
n
= 2juft son) daraja bilan qatnashsa,
u holda x
n−1
< x < x
n
bo’lganda (5.4) dagi bar-
cha ko’paytuvchilar musbat bo’lib, (x0 bo’ladi.
Bunda (x) ko’phad x
n
ildizdan o’tganda ishorasini
o’zgartirmaydi deyiladi.
Xuddi shunday muhokama qilish usuli bilan quyidagi
xulosaga kelish mumkin: (x) ko’phad, o’zgaruvchi
x
k
ildizdan o’tganda (x − x
k
) chiziqli ko’paytuvchi toq
darajada bo’lsa, ishorasini o’zgartiradi va juft darajada
bo’lsa, ishorasini o’zgartirmaydi. Ko’phadning bu xos-
sasi yuqori darajali tengsizliklarni yechishda foydalani-
ladi. Quyidagi ikki misolni qaraymiz:
1-misol. Tengsizlikni yeching.
(x) = (x
2
+2x+3)(x−1)
2
(x−3)
5
(x−7)
9
≤ 0(5.5)
Yechish: Bu yerda p(x) = x
2
+ 2+ 3 = (+ 1)
2
+
0Ko’phad ildizlari 1; 3 va 7 larni sonlar o’qida
belgilab chiqamiz. Natijada sonlar o’qi (−∞; 1)(1; 3),
(3; 7) va (7; ) oraliqlarga ajraydi (5.1-chizmaga qarang).
Agar x > 7 bo’lsa, (5.5) dagi barcha ko’paytuvchilar
musbat bo’lib (x0 bo’ladi. Endi 3 ≤ x ≤ 7
bo’lsin, u holda (x−7)
9
≤ 0 bo’lib, qolgan ko’paytuvchilar
musbat bo’ladi va (x≤ 0Endi 1 < x < 3 bo’lsin, u
holda (x − 3) toq daraja bilan qatnashgani uchun (x)
ishorasini o’zgartiradi, ya’ni (x0 bo’ladi. Agar
x < 1 bo’lsa, (x) ko’phad ishorasini o’zgartirmaydi,
chunki x − 1 chiziqli ikki had (5.5) da juft daraja bi-
lan qatnashyapti, ya’ni (x0 bo’ladi. (1) =
0 bo’lganligi uchun 1 nuqta ham (5.5) tengsizlikning
yechimi bo’ladi. Demak, (5.5) tengsizlikning yechimi
[3; 7] ∪ {1to’plamdan iborat.
2-misol. Tengsizlikni yeching.
(x − 1)
2
(x − 3)
4
(x − 5)
3
(+ 2)
5
(+ 4)
7
(+ 6)
8
0.
(4)
Yechish: Kasr surati va maxrajidagi ko’phadning
ildizlari 135 va 2, −4, −6 larni sonlar o’qida bel-
gilab chiqamiz va oraliqlarga + va − ishoralarni qo’yib
chiqamiz (5.2-chizmaga qarang). Demak, (4) tengsizlik-
ning yechimi (4; 2)(5; ) to’plamdan iborat ekan.
1. Oraliqlar usuli.
1.
(96-3-25) Tengsizlikni yeching.
(x − 2)(+ 3) 0
A) (−∞; 2) ∪ (3; )
B) (−∞3) ∪ (2; )
C) (−∞2) ∪ (3; )
D) (−∞)
Yechish: Berilgan ifoda nolga aylanadigan 32
nuqtalarni sonlar o’qida belgilab olamiz, natijada
sonlar o’qi (−∞3)(3; 2) va (2; ) oraliq-
larga bo’linadi (5.3-chizmaga qarang). Agar x >
2 bo’lsa, ifodadagi barcha ko’paytuvchilar mus-
bat bo’ladi. Ikkinchi (3; 2) oraliqda ifoda ishora-
sini o’zgartiradi, ya’ni manfiy qiymatlar qabul
qiladi. Uchinchi (−∞3) oraliqda ifoda yana
ishorasini o’zgartiradi, ya’ni ifoda musbat qiy-
matlar qabul qiladi. Shunday
qilib
tengsiz-
likning yechimi (−∞3) ∪ (2; ) to’plamdan
iborat bo’ladi. Javob: (−∞3) ∪ (2; ) (B).

74
2.
(96-11-26) Tengsizlikni yeching.
(x − 1)(+ 2) 0
A) (−∞; 1) ∪ (2; )
B) (0; )
C) (−∞2) ∪ (1; )
D) (−∞)
3.
(96-12-26) Tengsizlikni yeching.
(+ 2)(x − 3) 0
A) (−∞)
B) (−∞3) ∪ (2; )
C) (0; )
D) (−∞2) ∪ (3; )
4.
(97-5-23) Tengsizlikni yeching.
x − 1
x − 2
≥ 0
A) [1; 2)
B) (−∞; 1) ∪ (2; )
C) (1; 2)
D) (−∞; 1] ∪ (2; )
5.
(97-9-23) Tengsizlikni yeching.
x − 2
x − 1
≤ 0
A) (1; 2]
B) [1; 2) C) [1; 2]
D) (−∞; 1)
6.
(97-9-24) Tengsizlikni yeching.
(+ 3)(x − 5)
+ 1
≥ 0
A) (3; 1] ∪ [5; )
B) (3; 1) ∪ [5; )
C) [3; 1) ∪ [5; )
D) [3; 1)
7.
(01-3-35) Tengsizlikni yeching.
+ 1
x − 2
≤ 0
A) (−∞; 1]
B) [1; 2)
C) (1; 2]
D) (2; )
8.
Tengsizlikni yeching.
(x − 2)(x − 4)(x − 5)
2
≤ 0
A) (−∞; 2]
B) [2; 4] ∪ {5}
C) [2; 4]
D) 
9.
(97-12-22) Tengsizlikning eng katta va eng kichik
butun yechimlari yig’indisini toping.
(+ 4)(3 − x)
(x − 2)
2
0
A) 1
B) 1
C) 2
D) 2
Yechish: Berilgan kasrning surati nolga aylanadi-
gan 4 va 3maxraji nolga aylanadigan 2 larga
mos keluvchi nuqtalarni sonlar o’qida belgilab ola-
miz va oraliqlar usulini qo’llaymiz (5.4-chizmaga
qarang). Chizmadan ma’lum bo’ldiki, bu tengsi-
zlikning yechimi (4; 2) ∪ (2; 3) to’plamdan ib-
orat. Bu to’plamdagi eng katta butun son 1, eng
kichik butun son esa 3 dir. Ularning yig’indisi
1 + (3) = 2Javob: 2 (C).
10.
(96-6-23) Tengsizlikning barcha butun yechimlari
yig’indisini toping.
(+ 6)(+ 2) 0
A) 12
B) 20
C) 12
D) 20
11.
(99-5-13) Tengsizlikning barcha butun yechimlari
yig’indisini toping.
(x − 1)(+ 1)
2
(x − 3)
3
(x − 4)
4
≤ 0
A) 6
B) 7
C) 8
D) 9
12.
(00-9-21) Tengsizlikning barcha butun yechimlari
yig’indisini toping.
(+ 3)(x − 2)
2
(+ 1)
3
(x − 5)
4
≤ 0
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
13.
(01-6-15) Tengsizlikning barcha butun sonlardagi
yechimlari yig’indisini toping.
x − 4
2+ 6
≤ 0
A) 7
B) 6
C) 8
D) 5
14.
(02-4-12) Tengsizlikni qanoatlantiruvchi eng katta
butun sonni toping.
+ 5
(+ 6)
2
0
A) 6
B) 6
C) 5
D) 7
2. Oraliqlar usuliga keltirib yeching.
15.
(98-6-23) Tengsizlikni yeching.
x
2
− 2+ 3
x − 1
≥ 0
A) (1; )
B) [1; )
C) (−∞; 1)
D) (−∞; 1]
Yechish: Berilgan kasrning surati x
2
− 2+ 3 =
(x − 1)
2
+ 2 0 doim musbat. Shuning uchun
uning maxraji ham musbat bo’lishi kerak, ya’ni
x − ⇐⇒ x > 1Javob: (1; ) (A).
16.
(99-3-13) Tengsizlikni yeching.
+ 2 − x
2
x
3
+ 1
≥ 0
A) (−∞; 2]
B) [2; )
C) (−∞1) ∪ (1; 2]
D) (1; 2)

75
17.
(01-3-36) Tengsizlikni yeching.
x
2

Download 1.09 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling