М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

¡4‘ rasm.
N a fa s olish ja ra y o n id a u glevodlarning 
ok.sidIanish sxem asi
m o d d a la rn i o ‘zg a rt¡ra d i va m uayyan b o sq ich d a ularni u glevodlar 
va yog‘larn in g a lm a sh in ish sikliga k iritad i, deb taxm in qiladilar. 
M asalan , P s e u d o m o n a s turkum idagi b ak teriy alarn in g uglevodo- 
ro d la rd a n fo y d a la n is h id a u g lev o d o ro d m o lek u lasi s e k in -a s ta
m o le k u la r k is lo ro d to m o n id a n o k sid lan ish g a, d eg id ra tatsiy a , 
gidrolizga d u c h o r b o la d i.
B uning n atijasid a hosil boMgan yogMi kislotalar yuqorida qarab 
chiqilgan a y la n is h la r sikliga q o ‘shiladi (1 4 - rasm).
A gar m ik ro o rg a n iz m la r oziqlanish m an b ala rid an m aliru m
boMsa, u la r b irm u n c h a vaqt hujayra ichidagi zaxiralar, asosan, 
p o lisax arid lar v a yogMar hisobiga yashashi m um kin. A na shu
m o d d a la r h iso b ig a en d o g e n nafas olish, energiyan in g ekzogen 
m anbalari oksidlanishi kabi o 'sh a yoMdan boradi. Ozuqa m oddalari 
zaxiralari ta m o m boMgach, hujayrali o q sillarn in g oksid lan ishi 
boshlanadi.
A yrim m ik ro o rg a n iz m la r nafas olish ja ra y o n id a vo do ro d n in g
p iro v a rd a k s e p to ri sifa tid a k islo ro d d an em as, balki a z o tn in g

---

o k sid la n g a n b irik m a la ri ( n itr itla r , n i t r a t l a r ) d a n , o ltin g u g u rt 
(su lfa tla r)d an , u g lero d (S 0 2 )d a n fo y d a la n ish i m u m k in . N afas 
o lishning b u n d a y ja ra y o n i a n a e ro b ja ra y o n d ey ilad i.
N a fa s olish ja ra y o n id a n itra tla rd a n fo y d a la n ish k o ‘pgina 
denitrifikatsiyalovchi b ak teriy alar u c h u n x o sd ir. N itra tli nafas 
olish ja ra y o n id a m o d d a la rn in g aylanish y o ‘llari a e ro b li nafas 
olishdagi ay lanishg a o 'x sh a sh d ir. D c n itrik a to rla r ik k ita ferm ent 
tizim iga ega b o ‘lib, ulardan biri kislorod ishtiroki b ilan ularga aerob 
nafas olishn i am alg a oshirish im konin i b e ra d i. Ik k in c h i ferm en t 
tizim i vodorod ni k o ‘chirish n in g xuddi b irin ch i fe rm e n t tizim idagi 
kabi, o ‘sha zanjirga ega bo‘ladi, lekin farqi fa q at sh u n d a n iboratki, 
sitoxrom tizim id a sito x ro m o k sid a zalar o 'r n ig a n itra t red uk taza 
fe rm e n t! ish tiro k e ta d i. K islo ro d is h tiro k i b ila n h a m , u n in g
ishtirokisiz h am rlvojlana olad ig an m ik ro o rg a n iz m la r fakultativ 
anaeroblar deyiladi. U m u m iy ko'rinishda n itra tla r hisobiga anaerob 
nafas olish ja ra y o n i quy id ag ich a yozilishi m u m k in :
(organik m o d d a — v o d o ro d donori)
+2 N 0 7
H 2 + 6H 2O
T ab ia td a g i d en itrifik atsiy a azo t ay la n ish in in g b o sq ich larid a n
biri h iso b lan ad i. K a n aliz atsiy an in g to z a la s h in s h o o tla rid a bu 
jara y o n nitrifikatsiya bilan birgalikda o q a r suvlardagi az o t birikm a- 
larin i b a ta m o m y o ‘q otish u c h u n q o ‘llaniladi.
N afas olish ja ra y o n id a sulfatlar va u g lero d d io k sid id a n foyda- 
lan u v ch i m ik ro o rg an iz m lar 
q a fiy anaeroblar
d ey ilad i. K islorod 
va b o sh q a o ksidlovchilar u la r u c h u n z a h a r h iso b la n a d i. S u lfat- 
la rd a n v o d o ro d n in g p iro v ard ak sep to ri s ifa tid a fo y d a la n ish d a 
m ik ro o rg an iz m lar u larn i sulfidlargacha tik lay d i.
(O rganik m o d d a — v o d o ro d d o n o ri) + S 0 4 ~ 
N 2S + 4 H 2O 
U g lero d n in g d io k sid id a n foydalanish b ila n a n a e ro b nafas 
olish m e ta n hosil b o ‘lishi b ilan birga b oradi:
(O rgan ik m o d d a — v o d o ro d dono ri) + C O 2 
C H 4 + 2 H 2O
2. 
O rganik m o d d a la rn in g biologik o k s id la n ish id a g i an a ero b
ja r a y o n
achish
d e y ila d i, b u n d a o k s id la n u v c h i s u b s tr a tn in g
b o ‘linishi ja ra y o n id a v o d o ro d ak se p to ri (s h u n in g d e k , o rg anik 
m o d d a) hosil boMadi.

---

A chish jarayonlari bakteriyalar va achitqilarning k o‘ pgina 
turlarida sodir b o ‘ ladi. Achishning bir necha turlari mavjud b o ‘ lib, 
pirovard mahsulotga qarab ularga nom beriladi: spirtli achish — 
achitqilar tom on idan , propionovokislota achish — prop ion ov o- 
kislota bakteriyalar tom onidan, mctanli achish — metan hosil 
qiluvchi bakteriyalar tom onidan hosil qilinadi. Asosan, uglevodlar 
achishga d u ch or boMadi, lekin k o‘ pgina bakteriyalar g ‘ oyat xilma- 
xil birikmalarni achitishga qodirdir, bular organik kislotalar, 
am inokislotalar, purinlar va hokazolardir.
Aeroblardan ñirqli oMaroq achish jarayonini amalga oshiruvchi 
anaeroblar v o d o ro d n i ko'chirish uchun fermentlarning toMiq 
zanjiriga ega em as, shuning uchun kisloroddan vodorodning 
pirovard akseptori sifatida foydalana olmaydi. Achish vaqtida 
vodorodning ko‘ chirilishi quyidagi sxema b o ‘ yicha amalga oshiriladi: 
(organik m odda — v odorod d o n o ri)+ N A D -> (oksidlangan 
organik m odda)
+ N A D N ^ ;
N A D N
2+ (organik m odda — v odorod akseptori) -> N A D
qaytarilgan organik m odda).
A chish natijasida muhitda shunday moddalar to ‘ planadiki, 
ularda uglerodning oksidlanish darajasi boshlangMch substratdagiga 
nisbatan h a m y u q o r i, h a m past boM ishi m um kin. B iroq
uglerodning o ‘ rtacha oksidlanish darajasi substraktda qanday 
boMsa, unda ham shunday boMib qoladi. Masalan, glukozaning 
spirtli achishida:
C,H ,,Og -> 
2C O j +