М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

fo to tro fla r
deyiladi. K im y o v iy re ak siy alar 
e n e rg iy a s in i is te ’m o l q ilu v c h i m ik ro o rg a n iz m la r 
xemotroflar 
dey ilad i. F o to tro ila rg a y o ‘sin la r, bo‘yalgan shakldagi x ip ch in lar, 
sianobakteriyalar, yashil va qirm izi serobakteriyalar kiradi. Ikkinchi 
g u ru h n i eng o ddiy m ik ro o rg an iz m lar, zam burugM arva b akteriya­
la rn in g aksariyat ko‘p ch iligi tashkil etadi. Bu g u ru h g a kiruvchi 
b a k te r iy a la rn in g o z g in a q ism ig in a n o o rg a n ik b irik m a la rn in g
o k sid lan ish energ iy asid an foydalanadi. Q olgan m ik ro o rg an izm lar 
o rg a n ik m o d d alarn i oksidlaydi.
M ik ro o rg a n iz m la rn in g oziqlanishi tipiga q a ra b boMinishi 
(a v to va g e te ro tro fla r) va en erg iy a olish usuliga q arab boMinishi 
( f o to va x e m o tr o f la r ) n i e ’tib o rg a o lib , a m a liy v a e n e rg iy a

---

alm a sh in lsh i v a ria n tla rin in g m u m k in b o 'lg a n u y g ‘u n la s h u v in i 
quyidagi sxem a bilan tasav v u r qilish m um kin:
( y o 's i n l a r , s i a n o b a k ­
t c r i y a l a r , q i r m i z i v a
y a sh il s c r o b a k tc r iy a la r -
n in g k o ‘p c h ilig i)
( a y r i m s i a n o b a k t c r i ­
y a la r, a y r im q irm iz i va 
y a sh il s e r o b a k te r iy a la r )
(n itriy la s h tiru v c h i b a k te ­
riy alar, ra n g s iz , s e ro b a k ­
t e r i y a l a r , t e m i r b a k t e ­
riy a la r)
( b a k t e r i y a l a r n i n g k o ‘p -
l a r i , e n g o d d i y o r g a ­
n iz m la r , z a m b u r u g 'la r )
K o ‘rsatib o ‘ti!gan kichik g u ru h la rd a n h a r b irin in g m ik ro - 
o rganizm lari o ‘z navbatida d o n o rla ri va elek tro fo n larn in g piro v ard
akseptorlari (vodorod) tabiatiga k o ‘ra farq qiladi. M ik ro o rg a n iz m la r 
eng k ichik g u n ih la rin in g a lm a sh in ish m ohiyatini q a ra b c h iq a m iz .
F o to a v to lro lla r. F o to a v to tro fla rd a A T F n in g h o s il b o ‘lish 
ja ra y o n i quyosh nuri en e rg iy asid an foyd alan ish b ila n bogMiq 
b o ‘lib, 
fotosintetik fosforlash
d e b ataladi.
Y o ‘sin Ia r va sia n o b a k te riy a la r yashil o 's im lik la rg a o 'x s h a b , 
h u ja y ra li m o d d a n i sin tez q ila d i, C O j ni a s s im ila ts iy a q ilib , 
v o d o ro d d o n o ri sifatida s u v d a n fo y d alan ad i. B u ja r a y o n n in g
b o rish id a kislorod ajralib c h iq a d i:
C O , + H , O s
C H , 0 + O-

---

Y ash il va qirm izi sero b a k te riy a la r hayot faoliyati ja ra y o n id a
v o d o ro d d o n o ri sifatida su v d an em as, balki serovodoro d sulfiddan 
foydalanadi:
C O 2 -i- 
2 H ß s
C H 2O + H 2O + 2S
F o to s in te z n in g b u n d a y tu r i fo toreduksiya n o m in i oigan, 
ß a k t e r i a l fo to re d u k siy a n in g yashil o ‘sim Iik lar fo to s in te z id a n
aso siy farqi sh u n d an ib o ra tk i, b u n d a vodorod d o n o ri suv em as, 
b alk i b o sh q a birikm aiar boMadi va fotoreduksiyada kislorod ajralib 
chiqm aydi.
F o to red u k siy ali b a k te riy a la r yoritilgan iflos suv h avzalarid a 
u rc h iy d i, bu yerda o rg an ik m o d d alarn in g parchalanish i natijasida 
k o ‘p m iq d o rd a v o d o ro d s u lfid hosil boMadi. B u b ak teriy alar 
l \ ß  
d a n fotored u k siy a ja ra y o n id a foydalanib, nom aq b u l h id larn in g
y o ‘q o tiIish id a (d e zo d o ra tsiy ad a ) m uhim rol o ‘ynaydi.
X e n io a v to tr o ila r . N o o r g a n ik b irik m a la rn in g o k sid la n ish
e n e rg iy a sid a n fo y d a la n ish d a yorugM ikning ishtiro k isiz k arb o n
k is lo ta la rn i o ‘zlash tirish h o d isa sin i X IX asrn in g o x irid a S .N . 
V in o g ra d sk iy k a sh f etg an ed i. T abiiy va o q a r suvlarda bu guruhga 
q a ra sh li m ik ro o i'g an izm lard an en g ko‘p tarqalgani quyidagilardir.
1. 
N itrifikatsiyalovchi b ak teriy alar, ular am m iak n in g nitritlar 
va nitratlarga oksidlanishi hisobiga energiya oladi.
Ja ra y o n ikki b o sq ich d a d a v o m etadi:
B irin ch i b o sq ich n i N itro so m o n a s turid agi b ak teriy alar olib 
b o rad i:
2N H 3+ 3 O , 
2 H N 0 j + 2 H , 0 - 557 kJ 
(25) 
I k k in c h i b o s q ic h N i tr o b a k te r tu rid a g i b a k te r iy a la rn in g
ish tiro k i bilan am alga o sh iriladi:
2 H N O ^ + O j - ^ 2 H N 0 3 - 146 kJ 
(2 6 )
N itrifikatsiy alovchi b ak teriy alarn in g energiyadan foydalanish 
sa m a ra d o rlig i u n ch alik k a lta e m a s va faqat (25) reaksiya uch un
5% ni, (26) reaksiya u c h u n 7% ni tashkil etadi. B uning o q ib atid a 
u n in g
]
m ol karbon kislotani o ‘zlashtirishi uchu n tegishli ravishda 
a m m ia k n in g 35 m ol ini v a a z o t kislotasining 101 m olini oksidlash 
k erak boMadi.

---

N itrifikatsiyalovchi b a k te riy a la r ta b ia td a keng tarq alg an . U la r
a z o tn in g aylanishida ishtirok e ta d i, u la rn in g faoliyati tu p ro q n in g
h o sild o r b o ‘lishini t a ’m inlaydi. K e y in g i yillarda nitrifikatsiya o q a r 
su v lam i a z o t b irikm alaridan c h u q u r to z a la sh ja ra y o n i b o sq ic h - 
la rid a n b iri sifatida tatbiq etilm o q d a .
2. T e m ir bakteriyalar tc m ir o k sid i lu zlarin in g o k sid lan ish i 
natijasida energiya oladi:
4 F e C 0 3 + 0 , +
6 H f i
4 F c (O H )3 + 4 C O 2 - 167 U .
1 
g h ujayrali m oddani sin te z q ilish ja ra y o n i ta x m in a n 500 g 
te m ir gidro k sid n in g hosil b o ‘lis h in i ta la b qiladi. Suv h a v z a la ri 
tu b id a b a lc h iq rudalarining p a y d o boMLshini tc m ir b a k te riy a la r 
faoliyati b ila n b o g ‘liq dcm o q d alar.
3. R angsiz serobakteriyalar (u la r ju m la sig a o q a r va iflo slan g an
suvlarda k en g tarqalgan B eg g iato a sin g ari b ak teriy alar k ira d i) 
en e rg iy a m a n b a y i sifatida v o d o r o d su lfid v a o ltin g u g u r tn in g
o ksidlanish reaksiyasidan fo y d a la n ila d i:
2 H ,S + 0 j ^
2
H
2
O +
2
S - 272 kJ 
(27)
2S + 3 0 j +