М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

K B T
mg/l
18- rasm.
K B T n in g t o ‘ Siq g ra fik
u s u lid a a n iq la s h : / — K B T t o 'l i q ;
2
— k is lo r o d n in g nitrifikat.siya u c h u n
s a r fla n is h i; 
3 —
S -o k s id la n is h u c h u n
k is lo r o d n in g sa rfla n ish i.
Agar oqova suvdagi barcha organik moddalarni C^H^O.^N orqali 
belgilasak, b iolog ik oksidlanish vaqtidagi barcha reaksiyalar 
yigMndisini reaksiyalarning boshlanishi va uning oxirini ifodalovchi 
quyidagi sxema tarzida ko'rsatish mumkin:
C ,H v O ,N + x + I - Z - 3
4 2 4J
O.
FbO +N H s+energiya 
C ,H vO ,N + O ,
fermentlar
C
5H 7O 2N + C O 2 +energiya
C
5H7O 2N + 5 O 2 —
4- N H
3 + 2 H2O + energiya 
N H jO ; 
> H N O
2 + O 2 -> H N O 3
bunda, CjH^O^N — bakteriyalar hujayra moddalarining asosiy 
elementlari onisidagi o ‘ rtacha ni.sbatga m uvofiq keladigan formula.
Yuqorida yozilgan birinchi va ikkinchi reaksiyalarning tengla- 
malari oqova suvdagi (C,HyO,N tarkibli) iflos moddaning biokim ­
yoviy tozalash jarayoni vaqtida sodir boMadigan reaksiyalarning 
sxemasini ifodalaydi. Bu jarayon K B T , biofiltr, aeroteka, b io -

---

buloq va hokazolarda sodir b o ‘ ladi. Birinchi reaksiya hujayraning 
energiyaga boMgan chtiyoji uchun modda oksidlanishini ko‘ rsatadi, 
ikkinchi reaksiya hujayra moddasi. 
C5H7O2N 
ning sintezi jarayonini 
Ífodalaydi. Bu ikki reaksiyalar uchun sarf boMadigan kislorod 
m iqdori KBT,o‘i¡qni k o ‘ rsatadi. Agar jarayon yana davom ettirilsa, 
dastlabki organik m odda sarflangandan keyin bakteriyalarning 
hujayra m oddasi oksidlanadi, undan keyin esa ammiak azoti 
oksidlanadi.
KBTioiiq qiym ati suvning amaldagi inshootlarida tozalanishi 
uchun amalda sarflanadigan kislorod miqdoriga tengdir. Oksidlanish 
jarayoni shisha idishlarda bir necha sutka davom etadi. Inshootlarda 
esa bu jarayon faqat bir nccha soatda tugaydi. Buning sababi 
sistemalarda m ikroorganizm lar konsentratsiyalari orasida katta 
ayirma borligidir. M ikroorganizm lar konsentratsiyasi shisha 
idishlarda m ikro m iqdorda boMsa, inshootlarda makromiqdorda 
mavjuddir. Konsentratsiyalar orasidagi ayirma bir neclia millionga 
teng.
Shunday q ilib, KBTi„‘iiq har qanday bioksidlovchilarda suv­
ning biologik tozalanish jarayonini ifodalovchi muhim texnologik 
tavsifidir.
Tajribada KBTtoiiq ni nitrit va nitratlar borligi nam oyon 
boMmaguncha aniqlanadi. КВТюпдП! aniqiash uchun uzoq vaqt 
davom etadigan inkubatsion davr talab qilinadi: uning uzoq vaqt 
davom etishi tekshirilayotgan qo'shim cha xiliga, uning tabiatiga, 
bakteriyalar konsentratsiyasiga va ularning adaptatsiya darajasiga 
bogMiq. Odatda, u besh sutkadan ortiq boMadi: hatto 30—40 
kungacha davom etadi. Shaharlardagi oqova suvlar uchun 8— 15 
kunni tashkil qiladi. Inshootlarning ishi ustidan muolijaviy taftish 
olib borish uchun 8— 15 kun davomida analiz ishlarini bajarish 
nihoyatda noqulay, shu sababdan KBTsaniqlanadi va bu kattalik 
deyarli butun du n yo mamlakatlarida (faqat Finlandiyada KBT? 
dan foydalaniladi). K B T toMiq uchun standart tavsifi sifatida qabul 
qilingan. Yana shu narsani unutmaslik kerakki, КВТ„>ич — suvning 
ifioslik darajasini tavsiflovchi obyektiv kattalikdir.
KBTio-iiq topishni tavsiflovchi vaqtning uzun-qisqaligi inku­
batsiya sharoitiga ham bogMiq; lckin KBToiiq ning kattaligi bu

---

sharoítiarga bogMiq emas. Shu bilan birga KBTs esa KBTioüqning 
noaniq qismidir; albatta, uning kattallgi namunaning inkubatsiya 
sharoitlarida oksidlanish tabiatga bogMiq.
K B T n í aniqlashda qoM laniladigaii k islorod is t c ’ m ol q ilish
jarayon inin g matematik lasviri.
K B T egri chizigMning inkubatsiya vaqtiga bogMIqligini k o‘ rsa- 
tuvchi díagrammalar murakkab tabiatga ega. Texnologik nazoratni 
qulaylashtlrish uchun bu egri ch iziq n in g tasvirini odd iygin a
ifodalashdan foydalaniladi. Bu ifoda (nitrifikatsiya boshlanmasidan 
avval) quyidagi tenglamadan iborat:
KBT. = KBT.„-uq (1 .1 0 -'"), 
(1 )
bunda: К — reaksiya tezligi konstantasi (sutka — 1 hisobida); 
t — inkubatsiya qancha vaqt davom etganligi, sutka.
(
1) tenglamani ^va /ga nisbatan quyidagicha ko‘ ch¡rib yozish 
mumkin:
K = l l g ------ Í^EjíÜliS-------; 
. j .
t ® К Б Т , , , . , - К Б Т /
‘liq
K B X „.,.
lo'liq
t = — le 
*to‘iiq
к ‘" К Б Т ,„ .„ „ -1 С Б Т ,- 
(2 )
(3) tenglamadan qancha vaqtdan keyin KBTt = K B T toMiq 
boMishini topam iz:
к 
O
Shunday qilib, ko‘ ramizki, (1) form uladan foydalanib, aniq 
bir vaqtga m uvofiq keladigan KBTi„i¡qni hisoblab lopish m um kin 
emas. Bu holat tajribada kuzatiladigan natijalarga muvofiq kclmaydi; 
bu esa jarayonni matematik jihatdan aniq tasvirlashning yetarli 
emasligi natijasidir.
(1 ), (3) tenglamalami amalda qoMlash uchun maMum chegara 
íopish ga to‘g ‘ ri keladi. KBTi„iiq uchun uning kattnligining 99% ini

---

qabul qilsak, ya’ ni K B T t o ‘ l¡q qiymatini 99% ga teng deb olsak, 
qancha vaqtdan keyin jarayon 99% tugashini topsak, quyidagi 
ifodani yoza olamiz:
K B T t= 0 ,9 9 KBTtoMc
К Б Т
^ 2
к ^ К Б Т ,„ .,^ -0 ,9 9 К Б Т .„ .,^
к
ni topamiz.
KBTi„-iiq ga erishish vaqti oksidlanish jarayoni tezligining 
funksiyasi ekanligini k o ‘ ramiz, lekin bu b og ‘ lanish teskari pro- 
porsiya bog‘ lanishli, binobarin giperbola shaklida boMishi kerak. 
Eksperimental kuzatishlarning k o‘ rsatishiga qaraganda, K ning 
qiymati oksidlanadigan moddalarning tabiatiga bogMiq. Shahar- 
lardagi oqova suvlar uch u n bu kattalik, har doim , 0 , 15 dan 0,25 
sutka l ga qadar, biologik jihatdan tozalangan suvlar uchun 0,08 
dan 
0 , 12 sutka 1 ga qadar o ‘ zgaradi.
K ning qiymatiga nisbatan KBTi.,üqga erishish vaqti quyidagi 
miqdorga ega:
kun, sutka“ ’ .......... 0 ,0 5 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3 0,4
KBT,„iiq ga erishish
Vaqti (sutka h isobida): 40 20 
13,3 
10 
8 6,7 5
Oqova suviarni tozalash amaliyotida: „КВТюич har doim KBT 
20 ga teng“ degan tasavvur o ‘ rin oigan. Bu tasavvur birgina holda 
(ya’ ni K = 0,1 sutka*"’ boMganidagina) haqiqatga to ‘g ‘ ri keladi. 
Faqat tozalangan suv uchungina bu fikrni aytish mumkin.
K ning oMchamligini faqat K B T = 0,9 KBT,„i¡q boMgandagina
(
2) tenglama asosida aniqlanishi mumkin:
1 
' 
'
K = - l g
t 
1 - 0 ,9
Í
K =
KETs 
i-io r ^
Agar shahar o q o v a suvlari uchun K = 0,17, toza suvlar 
uchun K = 0, deb qabul qilinsa, shahar oqova suvi uchun qayta 
hisoblash koeffitsiyenti:

---

к =
—
! - r ^ = j , i
6 
tozalangan oqova suvlar uchun:
К ---------- .„..J, = 1,67
1 _ 10-50.0«
ekanligini topam iz.
Suv tarkibidagi m axsus qo^shimchalar
Suvdagi maxsus q o ‘shimchalar turkumiga kiradigan orga n o­
leptik, gigiyena va kim yoviy xossalariga ta’ sir k o ‘ rsatadigan 
q o ‘shimchalarini, shuningdek, tabiiy va oqova suvlarni texnologik 
usullar bilan qayta ishlashda (k o'p in ch a salbiy) ta’ sir k o‘ rsatuvchi 
q o ‘ shim chalarni kiritish kerak. Z a h a rli m oddalar ham shu 
turkumga kiritiladi.
Tabiiy va ichimlik suvlarni tavsiflashda suvda ilo r va yod 
birikmalarining mavjudligi gigiyena jihatidan ahamiyatga ega. 
Ichimlik suvda ftom ing konsentratsiyasi 0,5 m g/l dan kam va 1,5 
m g/l dan ortiq b o ‘lmasligi kerak; shunga k o ‘ ra, agar tabiiy suvda 
ftorning m iq dori k o ‘ p b o 'lsa , bu suv ftorsizlantiriladi (fto r 
kamaytiviladi), agar ftor konsentratsiyasi 0,5 m g/l dan kam b o ‘ lsa, 
unga ftor birikmasi q o ‘ shiladi.
Suvdagi konsentratsiyasi m a’ lum chegara qiymatdan ortiq 
bo'lm asligi kerak bo'lgan zaharli m oddalar qatoriga berilliy, 
m olibden, niishyak (margimush), q o ‘ rg‘ oshin, seien, stronsiy, 
kadmiy, sim ob birikmalari, sianidlar, poliakrilamid, polisiklik 
uglevodorodlar ham kiritiladi.
Yana shuni aytib o ‘ tish kerakki, suvda bir necha zaharli yoki 
zaharli b o lm a sa ham, suvning ta’ miga ta’ sir ko'rsatadigan bir 
necha m oddalar bor bo'lsa, ularning ,,y o ‘ l qo'yish m um kin 
boMgan konsentratsiyalari“ (P D K ) normativiga nisbatan y ig 'in - 
disi 1 dan kalta boMmasligi kerak. Bu talabga javob beradigan hisob- 
kitob quyidagi ifoda b o ‘ yicha olib boriladi:
C, 
C , 
С
4 - ^ 4 . . .
1- ^ = 1
2

---

bunda: Ci, C
2, 
C„ lar suvdagi moddalarning konsentratsiyalari, 
Ci, C
2, Сз, ..., С , lar shu moddalarning suvdagi „ y o ‘ l q o ‘ yish 
mumkin boMgan“ m g
/1 hisobidagi normativ konsentratsiyalari.
K o ‘ p hollarda oqova suv joylashgan manbalardan x o ‘jalik 
uchun ichim lik suv olib ishlatiladigan b o ‘ lsa, bunday suvni 
murakkab tabiatdagi turli-tuman moddalardan tozalash muam- 
mosi mushkul masala boMib qoladi. Bunday suvda yuqorida aytib 
o ‘ tilgan moddalardan (komponentlardan) tashqari pcstitsidlar, 
gerbitsidlar, saraton (rak) kasalligi tarqatuvchi moddalar va 
hokazo q o ‘shim chalar boMishi mumkin. Bu iflosliklarning k o‘ p- 
chilik qismi maMum usullar bilan suvga ishlov berish natijasida 
yo‘qotiladi.
Oqova suviarni, ayniqsa, ishlab chiqarishdan hosil boMadigan 
suviarni tavsiflashdagi zararli q o‘shimchalar jumlasiga qayta ishlash 
sohasida uchraydigan q o ‘ shimcha moddalar (neft, m oy, fenollar) 
neftni qayta ishlash sanoati chiqindilarida boMishini, xrom , 
sulfidlar terizavodlaridan chiqadigan oqova suvlarda borligini, 
b o ‘ y o q S S F M k iy im -k e ch a k k a b o 'y o q - p a r d o z beradigan 
fabrikalardan chiqadigan oqova suvlarda boMishini va zaharli mctall 
hamda metallmaslar borligini e ’ tiborga olish kerak. Ishlab chiqa- 
rishlarning oqova suvlarini shahar kanalizatsiya tarmogMga yoki 
oqova suvini biologik tozalash uchun aerob va anaerob inshootlarga 
tushirish vaqtida har qaysi elementning suvdagi miqdori yoM 
q o ‘ yilgan normativdan ortib ketmasligiga e ’ tibor berish kerak, 
aks holda, bakteriai metabolizm izdan (chegara qiymatlaridan) 
chctga chiqib kelishi mumkin.
Yuqorida k o‘ rib oMilgan elementlarning suvdagi chcgarasi yoki 
boMishiga yoM q o ‘ yilgan konsentratsiyalari (P D K ) deyarii kichik 
qiymatlarga ega. Masalan, suvni aerob tozalash inshootlarida 
q o ‘ rg‘ oshin uchun yoM q o‘ yi!gan konsentratsiya 0,1 mg/1, uch valentli 
xrom uchun 2,5 mg/1, rux uchun 1 mg/1. Agar suvda bir xil ta’ sir 
koM'satadigan bir nccha moddalar yigMndisi borboMsa, harbirining 
yoM q o ‘ yiladigan konsentratsiyasi (4) formula b o ‘ yicha hisoblanadi.
Suvda erigan holatdagi gazlar. Tabiiy manbalar suvida k o‘ p 
uchraydigan gazlar jumlasiga, asosan, kislorod, karbonat angidrid 
(SO
2) va v od orod sulfid (H 2S) kiradi. Suvda kislorod va karbon

---

dioksidning b o r b o ‘ lishligi ichimlik suvning sifatiga ta’sir etmaydi, 
lekin suvdagi metall va betonda korroziyani kuchaytiradi.
O chiq ifloslanmagan suv havzalarida erigan kislorod miqdori 
8— 9 m g/l boMib, t o ‘ yinish darajasiga yaqin qiym atga ega. Ba’ zan 
kislorod m iqdori ayni haroratda to'yinish darajasidan oitiq m iq- 
dorlarda uchraydi; bu holat suv kislorod bilan o ‘ ta t o ‘ yingan va 
suvda erim agan erkin kislorod borligidan xabar beradi. Y er 
yuzidagi suv manbalarining sirtqi va sirtga yaqin qismlarida 
kislorodning m iqdori o ‘ sha m anbaning ch u q u r joylaridagiga 
qaraganda ortiqroq b o4ad i: buning sababi shundaki, suv sirtida 
kuchli aeratsiya va samarali darajada fotosin tez jarayonlarining 
sodir boMishidir.
Ifloslangan oqova suvlarda kislorod butunlay uchramasligi ham 
yoki uning konsentratsiyadan 0,5— 1 m g/l dan ortiq boMrnasligi 
ham mumkin. Suvda erigan kislorod m iq d orin i aniqiash — 
tozalangan oqova suvlarni tavsiflashda va biooksidlovchining erigan 
kislorodga to‘ yinganlik darajasini bilishda m uhim ahamiyatga ega. 
Mikroorganizmlarning normal darajada hayot kechirishi uchun 
zarur boMgan minimal m iqdori 2 m g/l ni tashkil etadi. Ayrim 
mualliflar fikriga qaraganda, kislorodning minimal miqdori 
2 mg/l 
dan kam boMishi kerak; lekin bu fikrlar qabul qilinmagan.
Tozalanib suv havzalariga chiqariladigan oqova suvlarda erigan 
kislorod m iqdori, odatda, 4 — 8 m g/l ni tashkil etadi.
Ba’ zi yer osti suvlarda vodorod sulfid uchraydi, uning Yer 
yuzidagi suv havzalarida topilishi o ‘ sha m anba suvining oqova 
suvlarga q o ‘ shilishidan ifloslanganligi haqida xabar beradi.
Suvda v odorod sulfid erigan molekular H
2S, gidrosulfid ion 
HS“ va sulfid ion S^~ lar ham boMishi m um kin. 19-rasmda bu 
shakllardagi H
2S birikm alarining turli pH dagi m iqdorlari 
diagramma shaklida keltirilgan.
Agar suvda H
2S va temir bor boMsa, tem ir (II) sulfid FeS 
ning juda yupqa c h o ‘ kmasi hosil boMadi. Bu hodisa ba’ zan 
vodoprovod naylarining suv kam almashinib turadigan nuqtalarida 
kuzatiladi. Sulfatlar qaytaruvchi b a k teriya la rin in g h ayotiy 
amaliyoti oqibatida sulfidlarga aylanadi, sulfidlar temir ionlari 
bilan reaksiyaga kirishib temir sulfidni hosil qiladi.

---