М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

co]~
uco;
M ning kattaligi (mg-ekv/1) suvning um um iy ishqoriyligini, 
F esa erkin ishqoriylikni bildiradi, uni gidroksidlar va karbonat­
larning yarmi taqozo etadi.
Agar suvning pH = 4—4,3 dan past boMsa, uning ishqoriyligi 
nolga teng b o ‘ ladi. Sobiq ittifoq Yevropa qismi o ‘ rta mintaqasining 
daryolari suvida pH = 7—9 dir; bu suvning ishqoriyligi, odatda,
3—4 m g-ekv/l ni tashkil etadi.

---

Karbonatli birikmaiar suvning agressivlik xususiyatini ham 
keltirib chiqaradi, u suvning metallga va hatto betonga buzuvchi 
ta’sir ko‘ rsatishida o ‘ z ifodasini topadi (bu xususiyat 4 - boMimda 
batafsilroq tasvirlangan).
Yuqorida aytib o ‘ tilganidek, ishqoriylik tushunchasi bilan biz 
metatenkaning ishini tavsiflaganda ham duch kelgan edik. Organik 
moddalarning anaerob sharoitida biokimyoviy boMinish jarayonida 
loyqa suvga eng sodda y o g ' kislota va uglerod oksidli birikmaiar — 
karbonatlar va gidrokarbonatlar ajralib chiqadi. Tuz kislotasi bilan 
titrlashda gidroksidlar, karbonatlar, gidrokarbonatlar va eng sodda 
y o g ‘ li kislotalar titrlanadi (ular siqib chiqarish reaksiyasi hisobiga 
shunday qilinadi). Dastlabki porsiya bitta indikator bilan titrlanadi, 
bunda barcha sanab o ‘ tilgan komponentlar titrlanadi, ikkinchi 
porsiya boshqa indikator bilan titrlanadi, bunda faqat dastlabki 
u chta kom pon en t neytrallanadi. Birinchi namunani titrlash 
natijalari b o ‘ yicha ishqoriylik aniqlanadi, birinchi va ikkinchi 
namunani titrlash natijalari farqi bo'yicha esa eng sodda yog‘ 
kislotalari (S Y O K yoki L Y O K ) miqdori aniqlanadi.
Qattiqlik
Suvning umumiy qattiqligi. 
undagi ikki valentli metallar, 
asosan, kalsiy va m agniy kationlari konsentratsiyasini k o‘ rsatadi. 
Bu k o‘ rsatkich faqat tabiiy va ichimlik suvlar uchun aniqlanadi, 
oqova suviarni ta’ riflash uchun u ahamiyatli emas.
Tabiiy sharoitlarda bu elementlar karbonatli minerallarga 
uglerod oksid gazining ta ’siri natijasida, shuningdek, tuproqda 
ro‘y beradigan biokim yoviy jarayonlar tufayli suvga tushadi.
U m um iy qattiqlik quyidagicha hisoblanadi:
= [Ca
2
+] 
2 0 , 0 4
+ 
1
Mg'"] 
12
,
16
,
bunda: 20,04 va 12,16 — tegishli ravishda Ca va M g ning ckvivalerit 
massalaridir.
Karbonatli qattiqlik va karbonatsiz qattiqlik boMadi.

---

Ca va M g ning m iqdori, gidrokarbonatlar 
H C O 3 
ning ekvi- 
valentli m iqdori karbonatli qattiqlik 
deyiladi. Agar suvdagi 
gidrokarbonatlar miqdori C a v a M g [(H C O J )] > ICa^^] + [Mg^^] 
yuqori b o ‘ lsa, u holda karbonatli qattiqlik C a va M g ning summar 
m iq d o r ig a e k v iv a le n t boM adl. | HCO^“ ] 6 1 ,0 2 > [Ca^"^]! 
20,04+ [M g'^] |12,16 bo'lganda,
Q . = Q ."=fCa2^1l 20,04 + [Mg^-^ll 12,16.
4- jadval
Q a t t iq lik b irlik la rin i q a y t a h is o b la .s h
Q attiqlik
biriigi
m g -e v k / 2
"H
-F
“A
p p m
1 m g— e k v /l
l
2 ,8 0 4
5 ,0 0 5
3 ,5 11
5 0 ,0 4 5
r H = 1 7 , 8 5 m g
C a O /,
0 ,3 5 7
1
1 ,7 9
1,25
17,85
Г Ф = 1 0 m g C a O /j
0 ,2
0 ,5 6
1
0 ,7
10
1 ’ A = l g ra m m C a C
O j/g a llo n
0 ,2 8
0 .8
1 ,4 3
I
1 4 ,26
1 p p m = 1 mg
СаСОз
/1
0 ,0 2
0 ,0 5 6
0,1
0 ,0 7
1
T a b iiy s u v ia r n in g q a tt iq lik d a r a ja s i
5
- jadval
Suv tavsifi
Q attiqlik,
m g -e k v /l
S u v tavsifi
Q aU iqlik,
m g -e k v /t
Y u m sh oq
<4
Q attiq
8 - 1 2
0 ‘ rtacha
qattiqlik
4 - 8
Juda qa ttiq
> 12

---

Agar kalsiy va magniy ionlari miqdori gidrokarix)natlar miqdoridan 
ortiq boMsa, suvning karbonatli qattiqligi [ H C O J ] konsentratsiyasiga 
teng boMadi. Agar IH C O
3 ] | (61,02) < [ № ] | (20,04 + [Mg^^] | 
12,16 boMsa, u holda )K, = [ 
HCOÿ
] | 61,02 boMadi.
U m u m iy va karbonat qattiqliklar orasidagi ayirma nokarbonat 
qattiqlik deb ataladi:
Q .. =
- K,.
B inobarin, 
— barcha anionlar, shu jum ladan k om - 
pensatsiyalanmay qolgan gidrokarbonatlar konsentratsiyalariga 
ekvivalent boMgan Ca va M g miqdorlaridan iboratdir.
Suvning qattiqligini aniqlash natijalari mg-ekv/1 larda yoki 
qattiqlik darajalari tarzida ifodalanadi, qattiqlik darajalari 4 turii 
boMadi: o lm o n darajalari ("N ), fransuz darajalari ("F ), ingliz
o
darajalari ( A ) va nihoyat amerika darajalari (R R m ) dan iborat.
M g-ek v/l lar bilan ifodalangan qiymatlarni darajalarga aylan­
tirish uchun 4 - jadvaldan foydalaniladi.
Tabiiy suvlarning qattiqlik jihatidan tasnif qilinishi 5-jadvalda 
keltirilgan.
Daryo suvlarining qattiqligi unchalik yuqori emas (1.6 m g- 
e k v /
1) ; lekin oh a k tosh va gips jin slarn i b osib o ‘ tadigan 
daryolarning suvlari yuqoriroq qattiqlikka ega boMadi. Y er osti 
manbalarining suvlari yer usti manbalarining suvlari qattiqligiga 
qaraganda ancha yuqori qiymatga ega ekanligi bilan ajralib turadi.
Ichish u ch u n nisbatan sal qattiq suvlardan foydalanish 
mumkin; chunki kalsiy va magniy tuzlarining mavjudligi in.son 
sogMigMga zarar yetkazmaydi; shu bilan birga, suvning ta’ mini 
ham o'zgartirm aydi. Kattaroq qattiqlikka cga boMgan suv x o ‘jalik 
ishlarida b ir q a to r noqulayliklar keltiradi, ch u n o n ch i, suv 
qaynatiladigan idishning ichki devoriarida quyqalar c h o ‘ kadi; kir 
yuvishda k o‘ proq suv sarflanadi. Bunday suvda go‘ sht va sabzavotlar 
kech pishadi. Ichim lik suvning qattiqligi 7 mg-ekv/1 dan ortiq 
boMmasligi kerak, faqat maxsus holiardagina bu maqsad uchun 
qattiqligi 14 m g-ekv/1 boMgan suvdan foydalanish mumkin. Ishlab

---

chiqarish maqsadlari uchun k o‘ pincha qattiq suv ishlatilmaydi. 
Masalan, aylanma suv ta’ m inoti tizimi, bug‘ qozonlarini suvga 
toMatishda, yuqori sifatli selluloza va sun’ iy tola tayyorlash uchun 
qattiq suv ishlatib boMmaydi.
Tcmir va marganes birikmalari
Suv tarkibidagi temir va marganes katta ahamiyatga ega. Agar 
suv bilan ta’ minlash manbayida bu kabi q o ‘ shim chalar miqdori 
k o‘ payib ketsa, ularning ortiqcha qismini y o ‘ q qilish kerak.
Kundalik ehtiyojda ishlatiladigan ham da shahar b o ‘ yicha 
tarqatiladigan oqar suvlarda suvdagi temir va marganes miqdorlari 
aniqianmaydi, lekin maxsus ishlab chiqarishlarni ta’ minlaydigan 
suviardagi temir va marganesning m iqdorlarini aniqiash zarur. 
Tem ir amalda har doim yer ustidagi va yer ostidagi suvlarda 
u ch ra yd i; tem ir b irik m a la rin in g k on sen tratsiyasi ayni suv 
havzasining geologik tuzilishiga va havzadagi gidrogeologiya 
sharoitlariga bogMiq boMadi. Tem ir birikmalari suvda erigan holda, 
kolloidlar holida va erimay qolgan shaklda boMishi mumkin.
Tem ir erigan holatda ju d a kichik konsentratsiyada uchraydi. 
Uning mavjudligi uchun zaruriy shart — suvda pH = 7 qiy- 
matga ega boMishidir. Tabiiy suvlarda pH ning bunday qiymati 
boMishi qiyin boMganligi sababli Fe^* ning k o ‘ pchilik miqdori 
kolloidlar yoki mayda suspenziya holida uchraydi.
Ikki valentU temir suvda erigan kislorod ishtirokida tezda 
oksidlanib uch valentli holatga o ‘tadi; natijada kam eriydi, temir 
hosil boMadi va ch o ‘ kmaga tushadi:
4Fe^" + 
8H C O 7