М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

¡5- rasm.
S h rift bn^yicha tiiii(|lik n in g crin iag u n m o d d a 
m iqdoriga b o g 'liq lig i
C h o ‘ kadigan moddalarni aniqlash uchun kundalik nazorat 
tajribasida Lisenko silindrlaridan foydalaniladi, uning hajmi 0,5 
yoki 1 1 dir. Silindrning pastki qism i 0,1 ml gacha darajalangan 
yupqa probirkadan iborat. Shahar oq a r suvlaridagi c h o ‘ kadigan 
m oddalar m iqdori, odatda, 6— 7 ml/1 dan ortm aydi. 2 soat 
tindirilgandan kcyin tingan suyuqlikning yuqori qismi dckatirovka 
qilinadi, quyi qismi ch o‘ kkan m oddalar bilan birga stakanga 
olin adi va ch o'k k a n m odd an in g o g ‘ irligi aniqlanadi (xu ddi 
erimagan moddalarni aniqlash kabi). Shunday qilib, c h o ‘ kadigan 
moddalar konsentratsiyasi hajmi (ml/1) va massasi b o ‘yicha (mg/1) 
ifodalanadi.
Tadqiqot ishlarida ch o‘ kadigan moddalarni aniqlash balandligi 
kamida 500 mm va diametri kamida 100 mm boMgan idishlarda 
bajariladi. Bunday sharoitda zarralarning aglom eratsiyasi — 
ularning c h o ‘ kish va to ‘ qnashish vaqtidagi yiriklashuvi hodisasiga 
aniq baho berish mumkin.

---

C h o ‘ kísh kinetikasini aniqiash uchun laboratoriyani tegishh 
ravishda ta’ minlashda scdimentatsiya tarozisidan foydalaniladi.
Suvning umumiy minerallashuvi va umumiy ifloslanishi.
Quruq v a zich qoldiqiar. Quruq qoldiq deganda namunadagi 
suvi bug‘ latish y o ‘ li bilan aniqianadigan barcha suv aralashmalari 
miqdori tushuniladi. M a ’ lum m a’noda quruq qoldiq hajmi suvning 
um um iy ifloslanish darajasini tasvirlab beradi. Namunadagi suvni 
bug‘ latish qaynab turgan suv hammomida idishni quritish esa 
lOS^Cda o'tkaziladi. Ishlov berish jarayonida namunadan gazlar, 
uchuvchi kom ponentlar va oson uchuvchi kom ponentlar hosil 
b o ‘ lishi bilan ajraluvchi m oddalar yo‘ qotiladi.
Zieh qoldiq bu quruq qoldiq b o‘ lib, namunani filtriaganda 
filtratdan aniqlangan. D em ak, filtrda qolgan m iqdorda ikkita 
ko'rsatkichning farqi namuna tarkibiga mos keladi. Kam loyqaiangan 
tabiiy va ichimlik suvlar uchun har ikkala ta’ rifning natijalari juda 
yaqindir, chunki bu suvlarda erimagan m oddalar va organik 
aralashmalarning m iqdori katta emas. Oqova suvlar uchun bu 
k o ‘ rsatkichlar birm uncha farq qilishi mumkin.
3- jadvalda um um iy minerallashuv (ya’ ni zieh qoldiqning 
m iqdori) b o ‘ yicha tabiiy suvlaming tavsifi k o‘ rsati!gan.
3- jadval
U m u m iy m in e r a lla s h u v b o ‘ y ich a ta b iiy s u v la m in g ta v sifi
S u v n in g tavsifi
Z ie h q o ld iq , m g /l
U ltra ch u ch u k
C h u ch u k
O datda
gidrokarbonatli
< 200 
2 0 0 - 5 0 0
N isb a ta n yuqori 
m inerallashu v bilan
G id ro k a rb o n a tli-
sulfatli
5 0 0 - 1 0 0 0
S h o ‘ rsim on
S h o ‘ r
S u lfa t-x lorid li
1 0 0 0 -3 0 0 0
3000— 10000
O sh irilgan darajada 
s h o ‘ r
A sosa n xioridli
1 0 0 0 0 -3 5 0 0 0
N a m a k o p g a o ‘ luvchÍ 
N a m a k o b
X Iorid li
3 5 0 0 0 -5 0 0 0 0
50000— 400000

---

Suvdagi quruq qoldiq x o ‘jalik-íchim !ik ahamiyatiga ega b o ‘ lgan 
suvda 1000 mg/1 dan ortmasligi kerak.
Oqova suviarni tekshirishda quruq qoldiq kamdan-kam hollarda 
aniqlanadi. Agar elementlar b o ‘ yicha ifloslanish tarkibini bilish 
lozim b o ‘ lsa, quruq qoldiq kuydirish usuli bilan tekshiriladi, bu 
hol uglerod, azot, vodorod, kislorod, oltingugurt va fosforning 
foiz m iqdorini aniqlash im konini beradi. Quruq q oldiq quyidagi 
metall miqdorini aniqlash uchun spektrosk'opik yoki spektrometrik 
usullardan foydalaniladi.
Oqar suvlardagi zieh q oldiq m iqdori 10 mg/1 dan ortmasligi 
lozim . Bu talab biologik usul bilan ishlov beriíadigan oq a r 
suvlardagi mineral tuzlarning muayyan miqdorini saqlab turish 
zaruriyati bilan taqozo etiladi.
Suvni qizdirganda undagi qattiq aralashmalar y o 'q o lish i, kul 
hosil qilishi mumkin. K o ‘ pgina texnologik maqsadlar uchun 
suvning qattiq fazasi organik va mineral qismlarining m iqdorini 
bilish kerak. Bunday holda quritilgan har qanday qattiq m odda 
(erimagan m odda, ch o ‘ kadigan m odda quruq yoki zieh qoldiq ) 
qizdiriladi. Qizdirish „qizil qizdirilgan“ harorat (500— óOG^C) 
sharoitida olib boriladi. Bunda uglerod, vodorod, azot, oltingugurt 
va boshqa aralashmalar yonib, oksidlar tarzida uchib ketadi. Kul 
deb ataluvchi qoldiq sovigandan keyin tortib k o‘ riladi. Natijalar 
yo mutlaq raqamlarda, yoki foizlarda ifodalanadi. Qizdirishdagi 
nobud b o ‘ lísh — bu y o ‘q b o ‘ lib ketgan aralashmalarning mutlaq 
m iqdoridir; k o‘ rsatkich m g / l bilan ifodalanadi. Kulga aylanish 
qizdirilgandan keyin qolgan qoldiq massaning dastlab olingan qattiq 
namunaning massasiga nisbati b o ‘ lib, foizlar bilan ifodalanadi.
K o ‘ pincha organik moddalar ( y o ‘ q b o ‘ lib ketuvchi m oddalar) 
bilan mineral aralashmalar ( y o ‘ q b o ‘ lmay kulga aylanadigan 
aralashmalar) tushunchasi o ‘ rtasiga tenglik bclgisini qo'yisha di. 
Bu tushunchalarni aralashtirib yuborishga y o ‘ l q o ‘ yib boMmaydi. 
G ap shundaki, namunani qizdirganda ayrim noorganik k o m - 
ponentlar: mineral karbonatlar, nitratlarníng parchalanishidan 
hosil boMgan qoldiqlar va boshqa moddalar ham y o ‘ q boMib ketishi 
mumkin, shu sababli kulning m iqdori noorganik aralashmalarning

---

haqiqiy m iqdoridan kam roq boMadi. Biroq tozalash inshootlari 
ishini nazorat qilish tajribasida bu miqdorlarning birm uncha mos 
kelmasHgíga e ’tibor berilmaydi. Shuni aytib o ‘ tish kerakki, garchi 
shu hisobdan kiritiladigan noaniqlik katta boMmasa ham, shunga 
qaramay, tadqiqot ishlarini oHkazishda y o ‘ q boMib ketadigan va 
y o ‘ q boMib ketm aydigan aralashmalar namunasidagi m iqdor 
tushunchalarini nazarga olish kerak bo'ladi.
Erigan va kolloid holatdagi aralashmalar.
Ion tarkibi. Bu k o ‘ rsatkich faqat tabiiy va ichim lik suvlarga 
nisbatan tatbiq etiladi. O qar suvlaming tuz (ion ) tarkibi ularning 
har bir turi uchun alohida boMadi.
K o ‘ p hollarda tabiiy suviardagi umumiy tuz m iqdori Na^,
k a tio n la ri va H C O
3 , SO^", C P an ion la r 
mavjudligi bilan tavsiflanadi va yetarli darajada aniqlik bilan 
aniqlanadi. Qolgan ionlar suvda kam miqdorda uchraydi, lekin 
ularning suv xossalari va sifatiga ko‘ rsatadigan ta’siri ba’zan ancha 
yuqori boMadi. Suv elektroneytral boMgani sababli, musbat ionlar 
m iqdori maníly ionlar m iqdoriga tengdir:
[Na+]+IK^l+[Ca2]+[Mg2^] = [H C O ']+ S O /-lC n .
Suvni tayyorlashning bir qancha jarayonlari uchun, masalan, 
yumshatish, tem ir tuzini y o ‘ qotish uchun suvda kam eriydigan 
birikmalarni izchillik bilan hosil qiladigan va muhit pH ni sekinlik 
bilan ko‘ paytiradigan tuzlarning hosil boMishi haqida tasavvurga 
ega boMish lozim . K o ‘ rsatib o ‘ tilgan jarayonlar asosida íshlov 
berishning aynan shu usulidan, ya’ ni muhitning ishqoriyligini 
ko'paytirishdan foydalaniladi. 16- rasmda tuzlarning c h o ‘ kishi va 
ularning miqdorini oMchash izchiUigini aniqiash uchun diagramma 
keltirilgan. Rasmdan k o ‘ rinib turibdiki, pH m iqdori ortganda 
dastlab Fe^'^miqdoriga teng boMgan Pe(H C
03)2 miqdori ch o ‘ kmaga 
tu sh a d i, s o ‘ ngra Ca^^ m iq d origa tcng C a ( H C
0 3 ) 2m iqdori 
c h o ‘ kmaga tushadi, agar H C O
3' ionlarining konsentratsiyasi Fe^^ 
va Ca^* konsentratsiyasidan ortiq yoki hech boMmaganda ularga

---

c 2+
Fe =a
Ca^=b
H
C 0 - 3 = e
s
o
t =
^
f
c
r =
g
\
1
1
1
1
1
1
1
1
' S
!
“
' S ’ 
^
II