М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

Savol va topshiriqlar:
1. Mikroorganizmlarßziohgiya fani nimani o'rgalaJi?
2. Fermentlar deb nimaga aytiladi va ular qanday rolni bajaradi?
3. Mikroorganizmlar hujayralaridagi almashinuv jarayonlari dcb nimaga 
aytiladi?
4. Almashuv jarayonlari qanday hosil bo ‘ladi?
5. Dissimilyasiya jarayoni deb nimaga aytiladi?
6. Mikroorganizmlarning ozuqlanishi deganda nimani tushunasiz?
7 . 
Aßoroßar nima?
S. Getemfrajlar deganda nimani tushunasiz?

---

VII bob.
T A B I IY V A O Q O V A S U V L A R N IN G T A R K IB I
T abiiy va oq ova suvlarning sifat k o ‘ rsatkichlari
Suvning sifati deganda uning xossalari yig‘ indisi tushuniladi, 
bu xossalar suvda mavjud b o lg a n aralashmalarning tabiati va 
konsentratsiyaga bogMiq. Aralashmalarning maxsus guruhini 
m ikroilora va m ikrofauna tashkil etadi, ular suvning sifatiga 
muayyan ta’ sir k o ‘ rsatadi.
Suvning sifatiga baho berganda faqat aralashmalarning tabiati 
emas, balki ularning fizik-kim yoviy holati ham m uhim rol 
o ‘ ynaydi.
V I I. 1. Tabiatda suvning aylanishi
Y er yuzidagi suvning umumiy m iqdori juda katta — u qariyb 
1350 mln km^ ni tashkil etadi. Biroq hamma suvni ham insonning 
foydalanishi uchun yaroqli deb boMmaydi. Iste’ molning k o ‘ pgina 
turlari uchun chuchuk suv kerak, uning zaxiralari esa yer yuzi­
dagi jam i suv m iqdorining 3% dan kamrogMni tashkil etadi.
Suv d o im o harakatda boMadi. Suvning k o‘ p miqdori muttasil 
ravishda yer ustida va yer ostida aylanib yuradi. Suvning okeanlar 
va quruqlik sirtidan bugManishi hamda o ‘simliklarva tirik mavjudot- 
larning nam ajratib chiqarishi natijasida atmosfera suv bugMari 
bilan t o ‘ yinadi. Atm osferaning bir maromda isimasligi unda yer 
shari yuzasida havo oqimlarining kalta miqyosda o ‘ rin almashinishiga 
sabab boMadi, kondensatsiya oqibatida suv yerga yana shudrlng, 
yomgMr, doM va q o r tarzida qaytadi.
Shu narsa hisoblab chiqilganki, mazkur suvning 65—75%
bevosita okeanlarga tushadi, qolgani quruqlikka taqsimlanadi. 
Suvning bir qism i bevosita tuproqdan va uni qoplab turgan 
o ‘ simliklardan bugManadi. Boshqa qismi tuproqqa shimilib, turadi 
va o ‘ simliklar tom onidan o'zlashtiriladi yoki tuproq ostiga kirib

---

uning tarkibiga q o ‘ shíladi, keyin ular orqali sirtqi suvlarga q o ‘sh i- 
ladi. N ihoyat, suvning bir qismi yer yuzasida qoladi va sirtqi suv 
oqimlariga sekin-asta oqib tushadi.
Biosferaning barcha suvlarini ham bunday ayianishda ishtirok 
etadi deb b o ‘ lmaydi. U ning bir qism i o ‘ simlik va hayvon ot 
to ‘ qimalarida, qutb b o ‘yi muzlarida, to g ‘ c h o ‘ qqilar¡dagi abadiy 
qorlarda muayyan vaqt saqlanib turadi yoki tuproqning tarkibiy 
qismiari bilan kimyoviy yoki fizikaviy b o g ‘ langan holda qoladi.
Suvning gidrologik sikli ayrim b o ‘ g ‘ inlaridagi zaxiralarini 
Y U N E S K O materiallari asosida tuzib chiqish (1 9 7 0 -y.) uning 
bu sikli haqida birmuncha tasavvur beradi ( 2 - jadval).
2- jadval
G id r o l o g i k s ik ln in g tu rli bo*gM n Ia rÍd a s u v z a x ir a la r i
C h u ch u k suvlar
S u v zaxiralari, u m u m iy
m iq d o r g a nisbatan % 
hisob ida
Sirtqi suvlar:
C h u ch u k suvlar
0,009
S h o ‘ r k o ‘ lla r v a ich k i den gizlar
0,008
D aryola r
0,0001
Y e r osli suvlari
T u p ro q suvlari va b o t q o q suvlari
0,005
T u p ro q osti c h u q u r
boM magan 
suvlar
0,31
C h u qu r suvlar
0,31
M u z lik la r v a m u z shapkalari
2 ,1 5
A tm osfera
0,001
O keanlar
97,2

---

Ham yer sirtidagi, ham yer ostidagi chuchuk suvlardan suv 
ta’ m inoti manbalari sifatida foydalaniladi. Barcha manbalarda 
suvning sifati turlicha b o ‘ ladi. Suvining sifati b irxil b o ‘ Igan ikkita 
daryo, ikkita artezian qudug'i, ikkita oddiy quduq y o ‘ q. Bundan 
tashqari, har bir suv manbayida, ayniqsa sirtqi manbada suvning 
tabiati vaqt o ‘ tishi bilan o ‘zgaradi.
Urbanizatsiya va sanoat ishlab chiqarishining o ‘sishi, qishloq 
x o ‘jaligining kimyolashtirilishi tufayli um um iy suv ekologiya- 
siga antropogen o m il, ya’ ni insonning suvdan foydalanish omili 
tobora ko‘ proq ta’ sir ko'rsatmoqda.
Insonning maishiy va ishlab chiqarish, qishloq x o ‘jalik, elektr 
quw ati ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish uchun suvdan 
foydalanishi amalda hamisha uning ifloslanishi bilan bog‘liq b o ‘ lib, 
bu suvning m anbalarga qaytishi esa, o ‘ z nnvbatida, labiiy 
suvlarning ifloslanishiga va uglerod hamda azotning aylanish siklida 
tabiiy muvozanatning buzilishiga olib keladi.
Foydalanib boMgandan keyin chiqarib tashlanadigan suvlar