Маданиятшунослик фанидан маърузалар матни биринчи боб маданият назарияси

Скифлар маданияти. Скифлар милоддан олдинги VII асрларда тарих саҳнасига чиқдилар. Скифлар тарихи, уларнинг турмуш тарзи, ҳарбий санъати ва бошқа кўплаб моддий ва маънавий ҳаётига оид қарашлар турли-тумандир. Гоҳ Жанубий Россия, гоҳ Шимолий Кавказ, гоҳ Ўрта Осиёга нисбат берилаётган скифларнинг турмуш тарзи билан боғлиқ қарашлар бугунги кунга келиб ўзгариб бормоқда. Бу халқ тўғрисида юнон тарихчиси Геродот баъзи афсоналарни келтиради. Жумладан, қуйидаги афсонага мурожаат этайлик:
Геракл Герионнинг чорвасини ҳайдаб, ўша пайтда инсон оёғи етмаган юртга бориб қолган экан. (Ҳозир бу ерларда скифлар яшайдилар.) Герион Понтадан узоқда - Океан оролида, Геракл Устунлари ортидаги Гадирда истиқомат қиларди (бу оролни эллинлар Эрития деб айтишади).
Эллинлар ҳикоя қилишларича, Кун чиқишдан бошлаб бутун ер шари бўйлаб океан оқар экан. Лекин ўзлари ҳам буни аниқ исботлай олмайдилар. Шундай қилиб, Геракл ҳозирда Скифлар мамлакати деб айтиладиган жойга ўша ёқдан келиб қолган экан. У ерда Геракл бўрон, совуққа дуч келиб қолибди. У отларини ўтлатгани қўйиб юборибди ва ўзи тўнғиз терисига ўраниб, ухлаб қолибди. Бу пайтда унинг отлари сирли равишда ғойиб бўлибди.
Геракл уйғониб, отларини излашга тушибди ва бутун мамлакатларни кезиб чиқибди. Ниҳоят, Гилай деган юртга келибди. У ерда бир ғор бор экан. Ғорда у ярми аёл, ярми илон бўлган аллақандай жонзотга дуч келибди. У жонзотнинг сағрисидан юқори қисми - аёлга, пастки қисми - илонга ўхшар экан. Геракл уни кўриб, ҳайрон бўлибди. «Отларимни йўқотиб қўйдим, сен кўрмадингми?» деб Геракл ундан сўрабди. Аёл-илон: «Отларинг менда, мен билан ишқий алоқа қилмагунингча, отларингни бермайман», - дебди. Геракл бундай мукофот эвазига ўша аёл-илон билан қовушибди. Лекин аёл-илон Гераклни олдида узоқроқ ушлаб туришни истаб, отларни қайтариб беришни орқага сураверибди. Геракл эса отларини олиб, тезроқ кетишни хоҳлар экан. Охири, аёл отларни Гераклга қайтариб берибди ва шундай дебди: «Бу отлар олдимга келганда сен учун эҳтиётлаб сақладим. Сен отларинг эвазига менга ҳақини тўладинг. Сендан учта ўғил кўраман. Айт-чи, болалар улғайганларида, нима қилай: шу ерда қолдирайми - ахир, бу мамлакатда бир ўзим ҳукмронлик қиламан - ёки сенинг ёнингга юборайми?» Геракл аёлнинг саволига шундай жавоб берибди: «Ўғиллар улғайганини ўзинг билганингдан кейин, яхшиси, шундай қил: улардан қайси бири, сенга кўрсатганимдай, камонимни торта олса ва мана бу камарни боғлай олса, ўшанисини шу ерда қолдир. Менинг айтганларимни бажара олмаганларини чекка жойларга жўнатиб юбор. Агар шу айтганларимни қилсанг, ҳам ўзинг хурсанд бўласан, ҳам менинг истагимни бажарган бўласан».
Геракл шу сўзларни айтиб, камонидан биттасини (у ҳар доим иккита камон олиб юрар экан) тортиб кўрсатибди. Сўнгра камарни қандай боғлашни ҳам кўрсатиб, камон билан камарни аёлга берибди. (Камарнинг илгагига олтин косача осилган экан.) Сўнг Геракл ўз йўлига кетибди. Болалар улғайгач, онаси уларга исм қўйибди. Тўнғичига - Агафрис, ўртанчасига - Гилон, кенжасига - Искиф деб исм қўйибди. Сўнгра Гераклнинг берган маслаҳатини амалга оширибди. Агафрис билан Гилон шартни бажара олмабдилар. Шунинг учун онаси уларни мамлакатдан чиқариб юборибди. Кичиги Скиф эса шартни бажарибди, шунинг учун мамлакатда қолдирибди. Ҳамма скиф шоҳлари Гераклнинг ана шу ўғли Скифдан пайдо бўлган экан. Ўша олтин косани эслаб, искифлар ҳозиргача камарларида коса осиб юрадилар.
Аслида санъатдаги скиф - ҳайвонот услубининг илдизлари ана шу афсоналарда. Геродот келтирган мазкур афсонада кўринишича, Геракл учрашган жонзотнинг белидан юқори қисми - аёлга, пастки қисми илонга ўхшар экан.
Бу тасвир скиф - ҳайвонот услуби акс этган афсоналарнинг бизга маълум бўлган илк намунасидир. Илк афсоналарда инсон ва ҳайвонни яхлит тасаввур қилиш натижасида яна ярми ҳўкиз, ярми одам шаклида илк инсон юзага келган. Жумладан, машҳур археолог С.П.Толстовнинг айтишича, илк инсон Қаюмарснинг танаси ярми инсон, ярми ҳўкиздан иборат бўлган экан. Антик давр маданиятига оид тасвирларда учрайдиган жонзотлар - от, туя, тоғ эчкиси, ҳатто илон, балиқ ҳам қанотли шаклда таввирланган. Қадимги Шарқда, Кичик Осиёда бундай санъат намуналари кўп учрайди. Қадимги Шарқ халқларининг бадиий ва илмий тафаккурини бирлаштирадиган омиллардан бири ана шу ҳайвонот услубидир. Хет, Бобил, Оссурия, Тадмур каби Шарқдаги энг қадимий давлатларда мажусийлик маҳсули сифатида ҳайвон ва қушлар тасвирини ясаш удум бўлган эди. Бу давлатларда яшаган аҳоли турмуш тарзини ана шу жонзотлар тасвирига боғлаб изга солганлари қатъий қоида тусига кирган эди.
Оссурия, Бобил, Урарту давлатларида шаклланган санъат асарлари билан Марказий Осиёдаги санъат асарлари ўртасида уйғунлик бор. Бу уйғунлик тарихий-маданий муносабатлар маҳсулидир. Милоддан олдинги VII асрда скифлар Ўрта Осиёдан Шарққа юриш қилдилар ва Урартуни тор-мор қилдилар. Мидия ва Бобил билан иттифоқ тузиб, Оссурияни мағлуб қилдилар. Скифлар Шарқда 100 йил давомида ҳукмронлик қилдилар. Шарқ ҳаётининг ҳамма томонларига скифлар катта таъсир кўрсатдилар. Баъзи олимларнинг тадқиқ қилишларича, скифлар салтанати юнон давлатига ва форс давлатига ўхшамайди. Аниқроғи, уларнинг давлат тузилиши алоҳида, ўзига хос бўлиб, бир неча марта Қораденгиз атрофида ва Жанубий Рус ўрмонларида барпо бўлган. Хазарлар ва Олтин Ўрданинг маданий обидалари ҳам Жанубий Рус ўрмонларидаги скифларники билан бир хил бўлган эди³. Геродотнинг хабар беришича, скиф вафот этганда, азадорлар қулоқларини, қўлларини тиладилар, сочларини қирадилар, пешоналарини, бурунларини шиладилар, чап қўлига найза тиқадилар. Скифлар марҳумларни дафн қиладиган жой Гера ери бўлиб, ўша жойга олиб боргунларича, йўл устидаги бошқа скиф қабиласига марҳумнинг жасадини берадилар. Мазкур қабила ҳам худди олдинги скиф қабиласи сингари аза маросимини ўтказади ва бу маросим ўша Гера ерига боргунча давом этаверади.
Туркий қавмлар ота-боболарининг дафн одатлари тўғрисида Хитой йилномаларида ёзиб қолдирганлар. Хунлар ҳам, скифлар сингари, марҳум учун аза тутаётганларида, қон кўз ёшлари билан аралашиб оқиши учун юзларини тилганлар. Турк хоқонлигида лашкарбоши Култегин вафот этганда (VIII аср), аза маросимида иштирок этиш учун Хитой элчиси Лу Син бошчилигида 500 одам келади. Улар дафн маросимига олтин, кумуш, хушбўй тутатқилар олиб келадилар. Марҳум учун йиғлаб, сочларини юлганлар, қулоқларини кесганлар, энг яхши отларини қурбонлик қилганлар⁴. 
Санъатдаги илк скиф-ҳайвонот услубининг ўзига хос хусусияти шуки, бу услубда яратилган асарларда зооморфик кўриниш асосий ўрин эгаллайди. Зооморфик кўринишнинг асосий белгиси шундан иборатки, санъатда ҳайвоннинг у ёки бу аъзоси мустақил бирон ҳайвон тимсолини гавдалантиради. Бунинг намуналарини Ўзбекистон ва Қозоғистон тупроғидан топилган осори атиқаларда кузатиш мумкин. Сўхдан топилган бир ёдгорликда бунинг энг жонли намунасини кузатиш мумкин.
Мазкур ёдгорлик милоддан олдинги иккинчи минг йилликка оид бўлиб, илон шаклидаги туморни эслатади. Тумор қора тошдан ясалган. Туморнинг дум қисми ҳам илоннинг калласи шаклида тасвирланган. Худди шу услубни Қозоғистондаги Иссиқ қўрғонидан топилган амалий санъат намуналарида кузатиш мумкин. Мазкур обидалар милоддан олдинги V-1V асрларга оиддир. Топилган ашёлар орасида отнинг думидан ясалган қанотли от диққатга сазовордир. Отнинг тоғ эчкиси шохи сингари шохи ҳам бор. Скиф - ҳайвонот услубига оид санъат асарлари Шимолий Қора денгиз бўйларидан ҳам топилган. Айниқса, «Амударё хазинаси» деб ном олган милоддан олдинги V-1V асрларга оид скиф-ҳайвонот услубида бажарилган буюмлар Ўрта Осиё халқлари маданияти тарихида катта воқеа бўлган эди. Уй-рўзғор буюмлари ҳам скиф - ҳайвонот услубида бажарилган. Мазкур буюмлар ўша ерда истиқомат қилган халқларнинг кундалик турмуш тарзига, қандай тирикчилик қилганларига ишора қилади. Масалан, бу қўрғондан ҳайвонот услубида ясалган чўмич, нонтахта, жува, чекич каби буюмлар ўтроқлашган аҳоли турмуш тарзини кўрсатиш билан бирга, деҳқончилик маданиятидан ҳам дарак беради.
Умуман олганда, скиф-ҳайвонот услуби Марказий Осиё ва Шарқ халқларининг маданий тараққиётини кўрсатадиган омиллардан биридир. Бир маданий босқичдан иккинчисига ўтишда бу оқим муҳим омил бўлди. Илк тош даврига тааллуқли Селенгур маданиятидаги ҳайвонот услуби узлуксиз равишда давом этиб, ҳатто темир давригача келди. Бу услуб безак мақсадида эмас, балки дунё халқларининг диний - бадиий тафаккурининг рамзи сифатида юзага келди. Архаик даврдаги рамзий тимсоллар - уруғчилик жамиятидаги инсоният ҳаёт тарзининг натижаси, оламга диний ва бадиий қарашларнинг ифодаси эди. Қолаверса, бу услуб ҳодисаларнинг умумий алоқалари ва бир-бирига боғлиқлиги тўғрисидаги фикрларнинг мантиқий ифодаси ҳам бўлди.
Ибтидоий фикрлаш босқичида тасвирий санъатда рамзий тимсоллар кўп. Зариўтсойнинг ўрта қисмида туртиб чиққан «айвон»даги суратлар бу жиҳатдан диққатга сазовор. Бу ерда ов манзараси тасвирланган. Бир лавҳада овчилар ҳайвон терисини ёпиниб олиб, ёввойи тўнғизларни пойлаб турибдилар. Одамларнинг қўлларида ўқ-ёй, болта, ўроқсимон қурол, палахмон бор.
«Айвон»даги суратларда магик маросимлар ҳамда илк тош давридан янги тош даврига ўтиш жараёни ўз ифодасини топган. Одамлар устига ҳайвон терисини ёпиниб олган тасвир шундан далолат беради. Гўё ҳайвон терисини ёпиниб олганда, ҳайвонни овлаш осон бўлади. Ибтидоий даврдаги бундай фикрлаш реликт - урф-одат қолдиғи сифатида давом этаверган. Жумладан, Америкадаги баъзи халқларда Х1Х асрда ҳам ибтидоий даврдаги ҳайвон терисини ёпиниб ов қилиш одати сақланиб қолган ва тасвирий санъатга кўчган эди. Бундай тасвирларда ўқ - ёй йўқ. Бу тасвирда ўқ-ёй йўқлиги ҳам тош даврига оид моддий миф намунаси эканини кўрсатади. Бунга ўхшаш қоятош суратлари қадимги Ўзбекистоннинг бошқа ҳудудларида ҳам учрайди. Самарқанд яқинидаги Илонсой, Оқсой, Тошкент яқинидаги Хўжакент, Фарғона вилоятидаги Такатош деган жойда топилган суратлар шулар жумласидандир. Бу суратларнинг санасини аниқлаш мураккаб, чунки кейинги даврларда ҳам ўша суратлар услуби давом этган.
Марказий Осиёнинг бошқа ҳудудларида, хусусан, туркий қавмлар яшайдиган ҳудудларда - Мўғулистон, Олтой, Тува, Хакасия каби қатор ҳудудларда ҳам тарихий-маданий жараённинг умумийлиги ва узлуксизлигини кузатиш мумкин. Бу жойлардаги маданий жараён Шарқ маданий жараёнидан ажралмаган, барча кўҳна Шарқ маданиятининг хусусиятларини ўзида мужассамлантиради. Бу жараён шуни кўрсатадики, Шарқ халқлари маданияти яхлит маданиятдир.
Осиёнинг, хусусан, Марказий Осиёнинг қадимий маданияти маълум бир жойга нисбат берилиб, шу жойнинг номи билан аталади. Масалан, Жанубий Сибирдан топилган маданий ёдгорликлар гуруҳланиб, ўша жойнинг номи билан аталади: Олди бел маданияти, Саглин маданияти, Казилғон ёки Уюқ маданияти, Шурмак маданияти ва бошқалар. Мазкур маданият босқичларида инсониятнинг яшаш тарзидаги олдинга силжишлар, яшаш тарзининг ўзига хосликлари осори атиқалар, топилмалар ёрдамида аниқланади.