Ma`deniyat taniw uzb

Mavzu bo`yicha takrorlash uchun savollar 
1. Madaniyat qanday sohalarga bo`linadi? 
2. Moddiy madaniyatning asosiy belgilari nimalardan iborat?
3. Ma`naviy madaniyatning belgilarini sanang.
4. Moddiy va ma`naviy madaniyatning o`zaro munosabati qanday? 
5. Madaniyatning jamiyat hayotidagi vazifalarini aytib bering. 
6. Madaniyatni asosiy tizimlarini aytib bering. 
7. Shaxs faoliyatida madaniyatni tutgan to`g`risida gapiriing. 
8. Madaniy qadriyatlar deganda nimani tushunasiz? 
9. Madaniy qadriyatlarning shaxs barkamolligi va jamiyat 
ravnaqidagi ahamiyatining so`zlab bering. 
Mavzuga oid asosiy tushunchalar izohi: 
Inkul`turatsiya – shaxsni madaniylashuv jarayoni, shaxs tarafidan, milliy va umuminsoniy 
meros, qadriyatlarni o`zlashtirilishi; 
Individualizatsiya – ma`lum shaxs qobiliyatini, iqtidorini, xususiyatini jiddiy 
takomillashtirish bo`yicha olib boriladigan faoliyat. 
Tsivilizatsiya – jamiyat rivojlanishining muayan bosqichi, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya 
tizimi, madaniyat rivojida mintaqaviy, geografik joylashuv (m: G`arb tsivilizatsiyasi), diniy, etnik, 
madaniy birlik – Islom tsivilizatsiyasi, Misr, Bobil tsivilizatsiyasi v.b. 
Qadriyat – voqelikdagi muayan xodisalarning umuminsoniy, ijtimoiy – axloqiy, madaniy – 
ma`naviy ahamiyatini ifodalovchi falsafiy tushuncha. Qadriyatlar (m: axloq, meros) umuminsoniy, 
mintaqaviy, milliy, shaxsiy bo`lishi mumkin (m: udum, bayramlar). 

---

24 
Ma`ruza – 3. 
 MADANIY TARAQQIYOT VA MA`NAVIY MEROS 
Meros, yuqorida ko`rib o`tganimizday, keng qamrovli tushuncha. Shu bois u birinchi 
navbatda dunyodagi hamma xalqlarning mulki hisoblanadi. «Madaniy meros - deyiladi, «Falsafa» 
qomusiy lug`atida, - avlodlar tomonidan yaratilgan amaliy tajriba, axloqiy, ilmiy, tafakkuriy, diniy 
va ruxiy qarashlarda xalq madaniyati va ijodi kabi moddiy hamda ma`naviy bitiklar majmui”
1
. 
Madaniyat turli davrlarda rivojlanishi jarayonida o`zgarib, takomillashib borgan. Inson 
dastlabki hayot tarzida tirikchilikning turli omillarini – ovchilik, ko`chmanchilik, chorvachilik, 
dehqonchilik, xunarmandchilikni paydo qildi, bora–bora shahar va qishloq hayot tarzini paydo 
qildi. Keyingi avlod ajdodlar yaratgan kundalik ehtiyojga vositalaridan imkoniyatiga ko`ra 
o`zlashtirib foydalangan. Ehtiyojni qondira olmaganlari unutilgan, ayrimlari mukammallashtirib, 
saqlangan. Kezi kelib muzeylar bekorga tashkil etilmagan - u erdagi ko`rgazmalar o`tmish avlodlar 
hayot va tafakkur tarzini tasavvur etishga imkoniyat beradi. 
Bugun biz uchun madaniy meros bo`lib qolgan hodisalar o`tmishda turmushning, hayot 
kechirishning muhim omiliga aylangan edi. Madaniy merosning ayrim qirralari, yuqorida 
aytganimizdek, ehtiyojni qondira olmagandan keyin yo`qolishga yuz tutgan bo`lsa, ayrimlari tobora 
jahonshumul ahamiyat kasb eta borgan. Buyuk ipak yo`li yuzaga keltirgan moddiy va ma`naviy 
madaniyat buning yorqin namunasidir. Hozirga kelib dunyo madaniyati tarixida “Buyuk ipak yo`li 
madaniyati” degan nom paydo bo`ldi. Demak, dastlabki davrda moddiy ehtiyoj vositasi bo`lgan 
narsa jahonshumul madaniy hodisaga aylandi. Shu bois “Buyuk ipak yo`li madaniyati” to`g`risida 
batafsil ma`lumot bermoqchimiz. 
Buyuk ipak yo`li Xitoyning o`rta qismidan g`arbga O`rta er dengizi sohillarigacha 
cho`zilgan va evroosiyoning quruqlik qismini kesib o`tgan. Bu yo`l 7000 kilometrdan oshiqroq. 
Xitoy – dunyoda ilk bor ipak qurti boqishni ixtiro qilgan mamlakat, Shuningdek, pilla qurti urug`i 
Xitoy tashqi savdo aloqasida g`arb mamlakatlariga eksport qilingan asosiy tovar turi edi. 
Shuni ta`kidlash kerakki, ipak yo`li yakka madaniyat bo`lib shakllanmagan bo`lsa ham, 
Eron, Hindiston, O`rta Osiyo va Xitoy madaniyatini keskin ravishda o`zgartirgan.
Buyuk ipak yo`lining asosiy qismini O`rta Osiyodan o`tgan. Bu yo`l O`rta Osiyoning tog` 
tizmalari bo`yicha belgilangan. Kopetdog` Eronning sharqiy qismidagi Xuroson o`lkasi bilan O`rta 
Osiyoning g`arbiy qismi tekisligini ikkiga bo`lib turadi. Amudaryo va Sirdaryo shu tekislikdan oqib 
o`tadi.
Sharqiy Eron, Hindiston va Xitoy orasida joylashgan ipak yo`lining asosiy chizig`i g`arb, 
janub va sharqqa qarab cho`zilgan. Bu yo`llar markazi O`rta Osiyoda tutashgan edi.
Buyuk ipak yo`li bir qator davlatlarning iqtisodiy rivojida muhim rol` o`ynagani shubhasiz. 
Ammo savdo aloqasi sifatida tashkil topgan bu munosabatning madaniy tarakqqiyotdagi roli qanday 
bo`ldi? Shubhasiz, Buyuk ipak yo`li iqtisodiy sohada qanchalik rolk o`ynagan bo`lsa, madaniy 
taraqqiyotda ham muhim olg`a siljishlarni paydo qildi. Avvalo, bir mamlakatdagi dinning boshqa 
mamlakatga borib, mustahkam o`rnashuvida ko`rinadi. 
Ipak yo`lidagi din sohasida rang–barang manzara shakllangan. Shunday bo`lsa–da, diniy 
e`tiqodning mazmunini bir–biriga o`xshash bo`lmagan ikki turga – milliy din va dunyoviy dinga 
bo`lish mumkin. Milliy din shu xalq va irq a`zolari orasidagi e`tiqod odatlarini ko`rsatadi. Bu din 
dunyo bo`ylab yoyilgan masihiylik, moniylik, buddaviylik va islom dinlari kabi emas. 
Milliy dinning dastlabki namunasi sifatida otashparastlikni aytish mumkin. Bu oqim tarixda 
“Baqtriya dini” deb ham ataladi
2
. Bu diniy oqim erli odamning e`tiqodi bilan birlashib ketgan edi.
Yunon–Baqtriya davlati (miloddan oldingi 256–75) davrida har xil yunon xalqlari Baqtriya 
hududiga kirib kelgan. Yunon–Baqtriya davlati hududidan topilgan suratlar shundan dalolat 
beradi.Bu ilohlarga topinuvchilarning yunon emasligi aniq. Suratdagi odamlar mahalliy 
otashparastlar bo`lib, o`zlarining ilohiga – yunon ilohiga qilinganday ibodat qilib topinganlar. 
Shunday qilib, yunon uslubiga oid timsol yaratgan. Ilohlarning suratini ibodatxonalar devorida 
1
Фалсафа, қомусий луғат, 2004 йил, 229-бет 
2
Климгит. Қадимги ипак йўли маданияти. – (немис тилидан уйғур тилига таржима). Шинжонг халқ нашриёти, 
2003, 134–бет. 

---

25 
tasvirlash bilan cheklanib qolmay, yunon–Baqtriya davlati puliga ham tushirilgan. Natijada savdo–
sotiq munosabatlari bilan yunon ilohlari boshqa joylarga ham tarqalgan. Kushon imperiyasida ta`sir 
qilgan turli madaniyat, jumladan, dinlar shu davrdagi metall pullarda ham aks etgan. Bu metall 
pullarga but va buddaviylikka oid har xil tasvirlar tushirilgandan tashqari, otashparastlar ilohi, hind 
shohlari, yunon va rim shohlari tushirilgan. Ilohlarning ismi bu pullarga yunon yozuvida bitilgan. 
Otashparastlik e`tiqodidagi shohning ismi Baqtriya otashparastlik dinida saqlanib qolgan. 
Bu ularning Kushon ibodatxonalaridagi ahamiyati va o`ynagan roli mutlaq holda ortodoksal 
otashparastlik dinniki bilan o`xshash degani emas, albatta. Taxminan 15 kishilik otashparastlar ilohi 
Kushon ibodatxonalaridagi eng katta bir guruh ilohini vujudga keltirgan. Ularning ichida “adolat” 
va “davlat” ilohlari ham bo`lib, ular o`sha olti “obi hayot avliyo”larning ikkitasi, otashparastlik 
qavmlarida bu olti avliyo “aql–farosat ilohi” bilan zich birlashtirilgan. Buni shunday tushunish 
kerakki, xon ochiq–oshkora ibodat qilishiga bu ilohlar sabab bo`lgan. Yoki yana shunday tushunish 
mumkinki, quyosh ilohi bilan g`oliblik ilohining urushda muvaffaqiyatlari bu xonlikning diniy 
olamida alohida rol` o`ynagan. 
Madaniy meros avlodlar osha tarixiy hodisa sifatida saqlanib qolar ekan, shubhasiz, 
ma`naviy jarayonning ham muhim tarkibiy qismidir. Ayni paytda madaniy merosning har qanday 
namunasi milliy yoki hududiy qiymatga ega bo`lishi bilan birga, umuminsoniyat madaniy 
yodgorligi ham bo`lib qoladi.
Yuqorida aytib o`tganimiz diniy qadriyatlar, qadimiy dinlarning bir–biriga aralashuvi faqat 
bir necha xalqlar, mamlakatlar diniy qadriyati bo`lgani uchun umuminsoniyat madaniy yodgorligi 
hisoblanmaydi, balki insoniyatning dunyoqarashi, axloqiy tushunchalari, fazilatlari va boshqalar er 
yuzidagi boshqa hududlar insonlarida kuzatilgani uchun ham umuminsoniyat mulki hisoblanadi. 
Me`morchilikka oid, o`tmish va bugungi inshootlar, ularning tarxi, farqlari, o`z davri uchun noyob 
hodisa ekani ham madaniy taraqqiyotning muhim belgilaridir. Masalan, Kushon imperiyasi davriga 
oid Surx–Qatala ibodatxonasi (Shimoliy Afg`oniston)ning tuzilishi o`ziga xosdir. Bu ibodatxona 
tog` tepasiga qurilgan bo`lib, Frantsiya arxeologlari tomonidan topilgan. Ibodatxonaning o`ziga 
xosligi shundaki, tog` tepasidagi bu ibodatxonaning old tarafi daryo sohili, tog` bilan daryo sohili 
oralig`idagi 55 metr uzunlikdagi ko`prik orqali bu ibodatxonaga chiqilgan. Ibodatxona o`rtasida 
qurbongoh tokchasi bo`lib, nazr–niyozlar uchun ishlatilgan bo`lishi mumkin. 
Mazkur ibodatxonadan bir yarim kilometr narida kichik ibodatxona ham qurilgan. Ehtimol, 
bu tog` tepasida qurilgan ibodatxonaning bir qismi bo`lsa kerak. Bu ibodatxona ichida uchta budda 
haykali bo`lib, ko`p zararlangan. Bu haykallar tangalardagi suratlarga o`xshab ketadi. Haykallarda 
mo`ri shakli bo`lib, unga lovullab yonayotgan alanga shakli tushirilgan. Kushon imperiyasiga oid 
san`at asarlarida alanga tasviri ko`p uchraydi. Alanga tasviri Buyuk ipak yo`lidagi bir qator budda 
haykallarining belgisi bo`lib qoldi. Olimlarning aytishlaricha, san`at asarlaridagi alanga tasviri 
Mesopotamiyadan kirib kelgan.
3
Ibodatxonada saqlanib qolgan yana bir muhim ashyolardan qurilish va bo`yoq asboblari, bir 
parcha Kushon yozuvida bitilgan Baqtriya adabiyoti obidasidan uch nusxa va yunoncha katta 
harflar bilan yozilgan yodgorlikning parchasi, yana noma`lum yozma obidadan bir parcha, Naqshlar 
va bir qancha tangalardir. Bularning orasida ibodatxonaga boradigan yo`ldan topilgan yozma 
yodgorlikdir. Yodgorlik yunon–boxtoriy yozuvida. Yozma yodgorlik mazmuni quyidagicha: 
“Kanishka ibodatxonasidagi bu qo`rg`onga mana shu ibodatxona egasi – podshoh Kanishkaning 
ismi qo`yilgan”. Suv manbai bu erda qurib qolgani uchun, odamlar ibodatxonani tark etishga 
majbur bo`lganlar.
Bu dalillardan ko`rinib turibdiki, o`tmishdan qolgan har bir osori atiqa – u qanday hajmda va 
qanday ko`rinishda bo`lmasin – insoniyat ijodiy faoliyati tafakkuri samarasidir. Aytish mumkinki, 
har bir davrning moddiy madaniyati o`sha davrning ma`naviy kamolotini, salohiyatini ko`rsatuvchi 
omil hamdir. Insoniyatning dunyoqarashi, aqliy jihatdan boyishi ham madaniy merosni qanchalik 
o`zlashtirishga bog`liq. 
Madaniy meros – bu insoniyatning o`tmish bilan chambarchas bog`liqligi demakdir. 
Madaniyatga vorisiylik, tarixiy xotirani kelajak uchun xizmat qildirish aynan madaniy merosga 
bo`lgan munosabatga bog`liq. Madaniy merosga nisbatan aksincha holatlar ham bo`lgan. O`tgan 
3
Климгит. Юқоридаги асар, 220–бет. 

---

26 
asrning 2––yillarida sobiq Sho`rolar davrida “Proletar madaniyati”ni va o`tgan asrning 80–yillarida 
Xitoydagi “madaniy inqilob”ni misol tariqasida ko`rsatish mumkin. Yoki Afg`onistonda o`tgan 
asrning oxirlarida hukumat boshiga kelgan Toliblarning milodiy 1 asrga oid ulkan buddaviylik 
yodgorligini portlatib, yo`qotib yuborganlarini ham shunday izohlasa bo`ladi.“Madaniyat”ning ana 
shu ko`rinishlari yomon oqibatlarga olib keldi: O`tmish madaniy yodgoriklaridan voz kechib, 
yangisini yaratishga urinishlar bo`ldi va o`tmish yodgorliklarining ko`pchiligi yo`q qilindi, 
ma`naviy qashshoqlik, o`tmishdan tamomila uzilish, mahdudlik yuzaga keldi.
Madaniyat kelgusi avlodlarga meros qilib qoldirilgandagina, u bir maromda uzluksiz 
rivojlanib boraveradi. Madaniy merosga kelgusi avlodlar voris sifatida haqli bo`lar ekanlar, albatta, 
til, udum va kundalik turmush an`analari madaniy merosdagi vorisiylikning ko`p tarqalgan 
ko`rinishlari hisoblanadi. Qadimgi madaniy merosdan keng tarqalib shu kungacha etib kelgan 
ko`rinishlari ana shulardir. Boshqa madaniy yodgorliklar – pul, inshootlar, qonun–qoidalar va 
boshqa madaniy meros namunalari davrlar o`tgan sari keskin o`zgarishga uchrashi yoki yo`qolib 
ketishi mumkin. 
Madaniy merosning ikkala turi – moddiy va ma`naviy madaniyat uzviydir. Ajdodlar yaratga 
jami boylikka yangi avlod merosxo`r bo`ladi. Madaniy merosning bir turiga ehtiyoj yo`qolgandan 
keyin uning o`rniga davr va insoniyat ehtiyojiga mos madaniy meros vujudga keladi. 
Bir mamlakat madaniy merosining boshqasiga ta`siri o`tmishda ham, hozir ham doimo 
kuzatiladi. Bu – qonuniy jarayon. Davlatlar o`rtasidagi o`zaro ta`sir yoki turli sabablar bilan 
davlatlarning birlashuvi shubhasiz birinchi navbatda, madaniy merosda o`zgarishlarni paydo qiladi, 
o`zlashtirilgan madaniy meros xalqning ma`naviy hayotida burilish yasaydi. Bu holatning jonli 
namunasini Xuroson–Amudaryo vodiysi madaniyatiga Kushon madaniyatining ta`sirida ko`rish 
mumkin. Milodiy 1 asrgacha Xuroson–Amudaryo madaniyati o`ziga xosligi, Osiyodagi eng 
rivojlangan o`lka ekani bilan alohida ajralib turgan. Aleksandr Makedonskiy sharqqa yurish 
qilganda ham, Xuroson hukmdori Forosmon u bilan do`stona munosabat o`rnatib, siyosiy 
mustaqillikni saqlab qoldi. Ayniqsa, Xuroson–Amudaryo vodiysi san`ati va binokorlikdagi o`ziga 
xoslik shundan dalolat beradi. Dushmanga bas kelish uchun qurilgan mudofaa qo`rg`onlari, So`g`d 
davlati hududidan topilgan kumush idishlarga chizilgan suratlar buning namunasidir. Yoki Qo`y 
qirilgan qal`ani ham shunday o`ziga xos madaniyat yodgorligi deb aytish mumkin. Qal`aning 
atrofini devor o`rab turgan. Devor ham dushmandan himoyalanish uchun, ham o`troq yashash 
uchun imkoniyat edi. Qal`a dumaloq shaklda bo`lib, shahar ichida ikki qavatli yoysimon dumaloq 
inshoot bor edi. Bu yo podshohning maqbarasi yoki vafot etgan podshohlarni xotirlash qurilgan 
diniy inshoot bo`lgan.
4
Milodning 1 asridan keyin Xuroson–Amudaryo madaniyati tanazzulga yuz tutdi. Endi uning 
atrofidan Baqtriya, Kushon davlatlaridagi san`atning, hunarmandchilikning bu davlat san`atiga 
kuchli ta`sirini ko`rish mumkin. 
Shunisi muhimki, har bir xalqning mustaqil, betakror madaniyati mavjud, ammo siyosiy 
jarayonlar, shubhasiz, madaniyatga ham o`z ta`sirini o`tkazadi. Yoki bir tarixiy davrdan 
ikkinchisiga o`tish jarayonida ham madaniyatning har ikki turida – moddiy madaniyatda ham, 
ma`naviy madaniyatda ham o`zgarishlar yuz beradi. Buning ijobiy va salbiy tomonlari ham bo`lishi 
mumkin. Masalan, arablar istilosi natijasida islomning kirib kelgani ijobiy hodisa, ammo arablar erli 
madaniyatni yo`q qildilar, ayniqsa, moddiy madaniyat yodgorliklarini vayron qildilar, Markaziy 
Osiyoning tub yozuv madaniyatiga barham berdilar. Umuman olganda, ma`naviy madaniyat ham, 
moddiy madaniyat singari, vorisiylik xususiyatiga ega. O`tmishdan an`anaviy tarzda etib kelgan 
madaniy yodgorliklar qadriyat sifatida saqlanib qoladi, garchi ularning ko`pchiligi bugungi kun 
uchun amaliy jihatdan xizmat qilmasa ham. Ammo ma`naviy yodgorlik sifatidagi ahamiyati katta. 
Aytaylik, qadimiy uy–ro`zg`or buyumlari, san`at va musiqa asboblariga bugungi kunda ehtiyoj 
bo`lmasligi mumkin, lekin ma`naviy merosi sifatida ahamiyatini saqlab qolaveradi. Ma`lum bir 
davrdagi xalqning yashash tarzi, dunyoqarashi atrof–muhit haqidagi turli tasavvur–tushunchalari 
ana shu buyumlarda aks etadi. 
O`tmishdan etib kelgan ba`zi madaniy meros namunalari shakl va mazmunini o`zgartirishi 
mumkin. Jumladan, udumlar, marosimlar, urf–odatlarning zamon va jamiyat talablariga, mahalliy 
4
Қаранг: Климгит. Юқоридаги асар, 241–242–бетлар. 

---

27 
xususiyatlarga moslashuvini shu bilan izohlasa bo`ladi. Aytaylik, dafn marosimlari va to`y 
marosimlaridagi o`zgarishlar mahalliy xususiyatlarga bog`liq bo`lishi bilan birga, jamiyat 
talablariga ham moslashib boradi. 
Umuman olganda, madaniy taraqqiyot o`zgarib, boyib boruvchi hodisa. Ma`lum davrga 
kelganda, bir buyum yoki mehnat qurollari, ov qurollari va hokazolarning o`z davri uchun muhim 
bo`lgan ma`naviy ahamiyati susaysa ham, madaniy hodisa sifatida saqlanib qoladi. Zotan, vorisiylik 
qonuniyati moddiy va ma`naviy merosning asosidir. 
Demak, moddiy va ma`naviy meros – tarixiy hodisa. U umumjahon, mintaqaviy, xududiy, 
milliy, kasbiy qimmatga ega bo`lishi mumkin. Kezi kelib bir davr va millatga mansub man`aviy 
meros namunalari umuminsoniy qadriyat kasb etsa, bu -tabiiy hol. Jahon mulkiga aylangan ilmiy va 
diniy qadriyatlar, Sharqona axloqiy fazilat va udumlar, me`morchilik va musavvirlik bisotlari 
buning isbotidir.