Ma`deniyat taniw uzb

Birinchi ko`rinishi – mehnat qurollari, barcha ishlab chiqarish vositalari, turar joylar, aloqa, 
texnika qurilmalaridir. Xullas, notabiiy yo`l bilan insoniyat qo`li vositasida yaratilgan 
buyumlarning barchasi, shuningdek, moddiy madaniyatning ko`rinishi va turlari jamiyat hayotining 
moddiy texnik asosi deb ataladi. Ishlab chiqarish texnologiyalari, mehnat mahsulotida ishtirok 
etuvchilarning ijodiy faoliyati, ularning bilim darajasi, ishlab chiqarish madaniyatiga qo`shgan 
hissasi, ularning jismoniy va ma`naviy imkoniyatlari ishlab chiqarish texnika madaniyatining 
alohida qismini tashkil etadi.
Moddiy madaniyatning ikkinchi ko`rinishi - ijtimoiy hayot va uning barcha sohalarining 
me`yoriy harakatini ta`minlovchi ijtimoiy institutlar, tashkilot va muassasalar faoliyati bilan 
bog`liq. Bu singari hokimiyat tuzilmalari va unga munosib boshqaruv shakllari, ijtimoiy tashkilotlar 
ta`lim, yosh avlodni tarbiyalash va ta`lim berish, sog`liqni saqlash va dam olish, bo`sh vaqt va 
ko`ngil ochish muassasalari tizimi kabi, amalda jamiyatning madaniyatiy taraqqiyotini saqlaydi, 
o`zgartiradi va qayta shakllantiradi. 
Moddiy madaniyatining uchinchi ko`rinishi (ishlab chikaruvchi va qayta ishlab 
chiqaruvchi) shaxs hisoblanadi. Moddiy madaniyatning bu ko`rinishi insonning tabiiy, ya`ni 
biologik hamda ijtimoiy mavjudlik masalalarini o`z ichiga oladi. Shu bilan birga, avlodlar 
o`rtasidagi o`zaro madaniy munosabatlar, bundagi muammolar ham shu sohaga taalluqlidir.
Madaniyatning yuqoridagi uch ko`rinishi nisbiydir, madaniyatning barcha ko`rinishlari 
tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyatning yashash tarzi va faoliyatiga bog`liq ravishda o`zgarib 
boradi, bir davrdagi madaniy hodisa keyingisi uchun zamin bo`ladi. 
 
 
 
Madaniyat ko`rinishlari
1
 
Yozuv paydo bo`lgunga qadar
zamonaviy
tarixiy
sodda murakkab 
ovchilik polizchilik sanoat 
tirikchilik o`tkazish chorvachilik dehqonchilik 
Inson ulg`ayib, voyaga etar ekan, turli xil ijtimoiy-demografik guruhlarga mansub bo`ladi. 
Odamning ma`lum yoshida va muayyan ijtimoiy mavqeida biron madaniyatga mansublik 
ustuvorlik, qiladi. Ayni paytda u jamiyatdagi, hatto undan tashqaridagi madaniyatning ham sezilarli 
ta`sirida bo`ladi. Buning natijasida inson ikki, ba`zan undan ham ko`proq madaniyat ta`siri ostida 
qoladi. Masalan, kechagi talaba bugun mutaxassis bo`lib, katta bir korxonaga injener bo`lib 
xizmatga o`tadi. Endi u sanoat yoki industrial jamiyat madaniyatiga moslashadi, ishlab chiqarishda 
yoki xizmat ko`rsatish sohasida faol ishtirok etadi, jamiyatdagi madaniy taraqqiyotda muhim rol` 
o`ynaydi. Boshqa bir odam xorijga o`qish yo ishga ketadi. Endi u boshqa xalqning muomala 
madaniyatiga, o`sha jamiiyatning qonun–qoidalariga rioya qiladi. Natijada madaniyat regional 
xususiyatga ega bo`la boradi. Endi ular yangi madaniy muhitda, boshqa qadriyat va me`yorlar 
qurshovida yashaydi.
Inson turli madaniy olamga kirib borar ekan, uning ichki olami va tashqi hatti-
harakatlarining mazmuni boyiydi. Ammo ko`p tomonlama, turli madaniy olamga mansublikning 
ma`lum noijobiy jixatlari ham bor, ya`ni, endigina ulg`ayib kelayotgan yosh avlod boshqa 
1
Bu jadval A. I. Kravchenkoning “Kul`turologiya” kitobidan (61–bet) olindi. 

---

21 
jamiyatga aralashuvi jarayonida tasodifan nosog`lom muhitga tushib qolishi yoxud chetdan 
kelayotgan begona madaniyatning salbiy oqibatlari ta`siriga tushib qolishi ham mumkin. Yuqorida 
biz aytgan giyohvandlik, ichkilikbozlik, fohishabozlik ana shunday illatlardan bo`lib, ko`proq yot 
madaniyatning ta`sirida paydo bo`lishi mumkin. Bu albatta xalqning shakllanayotgan o`zligiga 
jiddiy ta`sir ko`rsatdi. Shuning uchun o`zga madaniyatning an`anaviy jihatlarining yoki undagi 
nosog`lom aqidalarining kirib kelishiga hushyor turish lozim bo`ladi. Madaniyaning doimo 
yangilanish jarayonini ta`minlab borish g`oyat muhimdir. 
Moddiy madaniyatning uchinchi ko`rinishi doirasiga inson hayot faoliyatining irsiy, jismoniy, 
tibbiy-biologik hususiyatlari haqidagi, jamiyatda yuzaga kelgan va tarixiy taraqqiyotning o`ziga xos 
xususiyatlarini aks ettiruvchi madaniy an`analarga, sog`lom odatlarga mos muammolar kiradi. 
Jumladan, insonning turmush tarzi, ovqatlanishi haqidagi oddiy bilimlari majmui bo`lgan ekologiya 
masalalari bevosita shu ko`rinishga kiradi.
Moddiy madaniyat tarixiy jarayondir. Har bir davrning moddiy madaniyati to`g`risidagi 
tushuncha boshqa bir davr uchun ahamiyatsiz bo`lib qolishi mumkin. Chunki sinfiy jamiyatga o`tganda, 
axloq va mafkura o`zgardi, yangicha diniy–falsafiy qarashlar paydo bo`ldi. Ijtimoiy hayotning hamma 
sohalarida jiddiy olg`a bosish paydo bo`ldi. Bunga sharqda 1X asrda paydo bo`lgan muruvvat va 
futuvvatni misol qilib keltirish mumkin. Hashamatli hayotga nisbatan ixtiyoriy faqirlikni afzal bilish, 
boylikka ruju qo`ymamlikka da`vat va hokazo aqidalar moddiy boyliklarga qarashlarni o`zgartirdi, 
jamiyatdagi ma`lum qatlam ma`naviy jihatdan ustun bo`lib, hamma qatlamlarga ta`sirini o`tkaza bordi. 
Bu oqimlar zaminida yuzaga kelgan tasavvufning diniy–falsafiy oqim sifatida uzoq asrlar davomida 
ma`naviy sog`lomlikni qaror toptirishdagi xizmatini shu o`rinda ta`kidlab o`tish lozim. 
Ammo tasavvufdagi ixtiyoriy faqirlik aqidasidan, moddiy madaniyat ishlab chiqarishga 
befarq degan xulosaga olib kelmaydi. 
Moddiy madaniyat ishlab chiqarish jarayonida ijodiy salohiyat, malaka va g`oya yangidan 
moddiylashadi, shaxs, jamiyat, xalq, davlat umuminsoniy mazmun kasb etadi. 
Moddiy madaniyat muayyan tarixiy davrda jamiyatda mavjud bo`lgan buyumlarni, moddiy 
ishlab chiqarish faoliyatining barcha sohalarini va natijalarini o`z ichiga oladi. 
Ma`naviy madaniyat rivoji insoniyat tarixining ilk davrida boshlangan. Odamlar ma`naviy 
madaniyatni belgilashga, uning shakllanish sabablarini aniqlashga, ma`naviy boylik ijodkori va 
yaratuvchilari qanday sifatlarga ega bo`lishlari kerakligiga va ma`naviy ijodkorlik jarayonini 
izohlashga uringanlar. Ilgari mavjud bo`lmagan madaniyat hodisasini vujudga keltirishga hizmat 
qiluvchi ijodiy kuchlar faoliyatida hayolot, fantaziyaga berilish muhim o`rin tutadi. Miflar ana shu 
ma`naviy madaniyatning ilk ko`rinishi bo`lib, insoniyat dunyoni qanday idrok etganini ana shu 
miflar ko`rsatadi. 
Insondagi qobiliyat qirralari tabiatan mavjud bo`lib, uning shakllanishi insonning paydo 
bo`lish davridan boshlanadi. Insonning jismoniy va ruhiy jihatlari takomillashib, intelektual va 
hissiy imkoniyatlari kuchayib borgan. Inson jismoniy, ongli va his qiluvchi mavjudot sifatida ilk 
davrdanoq o`ziga xos dunyosini yarata boshlagan. 
Ma`naviy madaniyatning turli shakllari mavjud bo`lib, ular bir qarashda mustaqil ko`rinadi. 
Biroq o`sha shakllarning barchasi bir butun ma`naviy jarayonning tarkibiy qismlaridir. Fan, din, 
falsafa, san`at, axlok, huquq, siyosat, mafkura, milliy o`zlik ma`naviy madaniyatning muayyan 
shakllari hisoblanadi. Ma`naviyatiing har bir shakli, tarkibiy qismi o`ziga xos tuzilishga va ma`lum 
bir vazifalarga ega. Ma`naviy madaniyatning ayrim shakllari ma`lum doirada, boshqalari esa barcha 
sohalarda amal qiladi. Masalan, axloqning shakllanishi va paydo bo`lishida butun jamiyat xizmat 
qilgan bo`lsa, san`atni noyob qobiliyat egalari yaratadi; kundalik bilim hammaga ozmi - ko`pmi xos 
bo`lsa, faqat buyuk mutafakkirlargina ilm tufayli daholar darajasiga ko`tarila oladilar. 
Madaniyatning asosiy xususiyatlaridan biri shuki, unda hech bir ortiqcha, shunchaki narsa 
yo`q, barcha madaniy hodisalar kim va nima uchundir zarur. U paydo bo`lib, saqlanib qolib, 
avloddan–avlodga o`tib kelar ekan, bunda insoniyatning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini 
qondirish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Madaniyatning asosiy vazifalari quyidagilardir: