Magnit maydanindagi jaqtiliq spektrinin quramalasiwi. Zeeman effekti temasinda jaz

Shtark hádiysesi: Zeeman hádiysesi atomniń optikalıq ózgesheliklerin belgileytuǵın tiykarǵı elektr zaryadı elektron ekenligin júdá anıq kórsetdi. Elektr maydanı da shıǵıp atırǵan jaqtılıq chastotasına tásir kórsetsa kerek dep oylaw tábiyiy bolıp tabıladı. Biraq bul oy-pikirlerge tiykarlanǵan ápiwayı teoriya anaǵurlım qápelimde nátiyjelerge alıp kelip, magnit maydanındaǵı garmonik otsillyatordiń xarakterinen ayrıqsha túrde garmonik terbelmeli háreket elektr maydanı tásirinde óz chastotasın ózgertirmesligin kórsetdi [13]
Spektral sızıqlardıń monoxromatikligiga qaray elektrondıń atomdagi terbelisleri garmonik terbeliske júdá jaqın desa boladı; kópshilik optikalıq hádiyseler birinshi tájiriybede garmonik terbelis tuwrısındaǵı oyda sawlelendiriw tiykarında jaqsı aytiladi. Eger terbelis garmonik bolmaǵan terbelis dep qaralsa, ol halda bul teoriya spektral sızıqlardıń bóliniwi onsha kóp bolmaslıǵın kórsetedi; sızıqlardıń bóliniwi elektr maydanı kúshlanganligining kvadratına proporsional boladı, yaǵnıy bul bóliniw erisiw múmkin bolǵan eń úlken maydanlarda w0 ge salıstırǵanda júdá kishi boladı [12].
Elektr maydanınıń spektral sızıqlarǵa bunday tásir soqır satishi múmkinligin Fogt aytqan, biraq ózi bul hádiyseni gúzete almaǵan, sebebi tájiriybediń jaqsı shıǵıwı ushın zárúr bolǵan úlken elektr maydanın razryad trubkasida jaratıw qıyın bolǵan. Shtark (1913 j.) bul qıyınshılıqtı jeńip, Fogt aldınan aytqan hádiysege hesh uqsamaytuǵın hádiyseni jańalıq ashtı bul hádiyse Shtark hádiysesi dep atalǵan [10].


Juwmaq
Bul temanı úyrenip sonı juwmaq qılıw múmkin, magnit maydanında spektrlarniń bóliniwi Zeeman effektine tiykarlanǵan bolıp bunda Zeeman sırtqı magnit maydanı tásirinde spektral sızıqlar chastotasınıń hálsiz ózgeriwin taptı. Zeeman effektiniń tiykarǵı maqseti, spektr sızıqlarınıń magnit maydanında ajırasıw hádiysesi úyreniw bolıp tabıladı. Zeemanniń normal effektin elektron qıyallar tiykarında aytıw Lorents teoriyasınıń sheshiwshi jetiskenliklerinen biri bolıp, keyingi baqlawlarda hádiyse kóbinese bunnan jáne de quramalı bolıwı anıqlanǵan halda da bul tabıslar iyiwmay turdi.
Sonı aytıp ótiw kerek bul kvant mexanika tiykarında alınǵan ápiwayı Zeeman effekti klassik fizikada alınǵan Zeeman effektine sáykes keledi. Elektr maydan tásirinde spektr sızıqlarınıń ajırasıwı 1913-jılı Shtark tárepinen tabılǵan bolıp bul hádiyse Shtark effekti dep ataldı. Klassik fizika bul hádiyseni túsintira almaǵan edi. Zeeman hám Shtark hádiyselerin kvant mexanika tuwrı túsintirip berdi. Olar arasındaǵı parq spektr sızıqlarınıń ajırasıwı Zeeman effektinde bas kvant sanına baylanıslımasligi, Shtark effektinde bolsa baylanıslılıǵı menen tusintiriledi.
Spektral sızıqlardıń monoxromatikligige qaray elektronnıń atomdagi terbelisleri garmonik terbeliske júdá jaqın desa boladı; kópshilik optikalıq hádiyseler birinshi tájiriybede garmonik terbelis tuwrısındaǵı oyda sawlelendiriw tiykarında jaqsı aytiladi.
1629 jıldayaq Rene Dekart nurlardıń prizma hám túrli sırtqı kórinisler degi shıyshelar boylap háreketleniw hádiyselerin ilimiy tiykarlap bergen hám áyneklerdi ısıwlaw mexanizmlerin oylap tapqan. Shontland professorı Gregori, qabarıq aynalar teoriyasına tayanadigan hám óz dáwiri ushın jetilisken esaplanatuǵın teleskop modelin oylap tabıw etdi. Sol tárzde, sol waqıtlardayoq ámeliy optikalıqa rawajlanıwdıń salıstırǵanda joqarı dárejesine kóterildi hám sol zaman ilimiy jámiyetshilikti ózine kóbirek tartqan pán tarawlarınan birine aylandı
Spektrniń infraqızıl nurlanıw hám ultrafioletoviy nurlanıw tarawları da Jaqtılıq dep ataladı. Spektrniń infraqızıl nurlanıw tarawı menen rentgen nurları arasında keskin shegara joq. Túrli yoritqichlar (Quyash, juldızlar, elektr lampochkalar hám basqalar) Jaqtılıq shıǵaradı. Jaqtılıq tolqın qasiyetke hám de korpuskulyar qasiyetke iye. Birpara hádiyseler (difraktsiya, interferentsiya, polyarlanıw) de Jaqtılıqtıń tolqın ózgesheligi, basqa hádiyseler (fotoeffekt, lyuminessentsiya, atom hám molekulalar spektrleri) de korpuskulyar ózgesheligi kórinetuǵın boladı. Jaqtılıqtıń tolqın ózgesheligin tolqınlar teoriyası, korpuskulyar ózgesheligin kvant teoriya xarakteristikalap beredi; hár eki ózgesheligi birbirini toldıradı. Jaqtılıqtıń korpuskulyar teoriyasın I. Nyuton, tolqın teoriyasın X. Gyuygens, kvant teoriyasın A. Eynshteyn islep shıqqan. Jaqtılıq nizamlıqları optikalıqada uyreniledi.
Kombinatsion shashıraw hádiysesi klassik teoriya kózqarasınan tómendegishe tusintiriledi. Bul hádiysede joldaslardıń payda bolıw sebepleri jaqtılıq tolqının sashatuǵın ortalıq molekulası atomlarınıń tómen chastotalı terbelisleri menen modulyasiyalanishi arqalı túsindiriw múmkin.