Majburiyatini

Matematika buyicha savollar kuyidagi ukuv elementlari: yassi figuralarning perimetri dakdsagi tushunchalardan foydalana olish; foiz, kvadrat tenglama, chizikdi tengsizlikyaar damda tenglamalar tizimiga oid masalalarni dal dnlish; burchaklarning gradus kursat­ kichlarini radialiga utkaza olish; turli kursatkichli daraja xusu- siyatlarini, kis kartma kupaytirish formulalarini kullay olish- ni tekshiruvchi topshirikdarni uz ichiga oladi.
Fizika buyicha savollar turli issikdik jarayonlaridagi daro- rat mikdorini; utkazgichning karshiligini, tok kuchini, kuchlanishni disoblash; utkazgichning tulik, kdrshiligi sharoitida tok kuchining kuchlanishga boglikdigi grafigini ukdy olish; utkazgichdan elektr toki utayotganda ajralib chikadigan issikdik mikdorini disoblash; Nyutonning ikkinchi krnuni va bopщa fizik krnunlarni kullay olish kabi bilim va malaka elementlarini uzlashtirish darajasi­ ni tekshiradi.
Kimyo buyicha topshirikdar kimyoviy birikma va reaksiyalarning turlari dakdidagi bilimlarning uzlashtirilishini, elementlarning massa ulushini disoblay olishni, turli sinfga oid kimyoviy bi- rikmalar urtasidagi genetik bokianish dakdsagi tushunchalar va d.k. larni tekshiradi.
Til buyicha savollar suzlarni tugri yozishga oid turli kr idalar­ ii kullay olish malakasini, suzlarni tarkibi buyicha tadlil kdla olishni, suzlarni morfologik tadlil kdla olish va gaplarni sin- taktik taddil kila olishni tekshiruvchi topshirikdarni uz ichiga oladi.
Umumukuv malakasi testi badolari abiturientlarning malaka- lari juda past darajada ekanligini kursatdi. Faktlar, vok^ea va dodisalarni tadlil kdlish va badolash; referat rejasini tuzish; sxema va rasmlarni joylashgirish singari malakalar esa umuman
mavjud emas. Shuning uchun pedagoglar jamoasi ikki yil mobayni- da xizmat kursatish so^asi kasblari buyicha umumukuv kunikmala- rini shakllantirishga k,aratilgan «Uk,ishni urgan» noshga dasturni moslashtirish va joriy etish ustida ishladi.
Birinchi bos kich — pedagogik jamoaga ukuvchilardagi umumukuv malakalarini rivojlantirish texnologiyalarini urgatish. Tayyor- garlikning bunday kursi yigirma soatdan iborat buladi. Dastlab- ki turt soat — dasturning metodik asoslari va makradi, oxirgi turt soat esa — ushbu metodikani mazkur fanni uk,itish dasturiga joriy etish buyicha seminar. Pedagoglar ilk mashkulotlarni utka- zish shakllarini muxokama {dildilar, umumukuv malakalarini ba- xolashga bulgan yagona talablarni ishlab chikdilar, ukuvchilar uchun ukuv kullanmasini nashr etish buyicha metodik materiallarni tay- yorladilar.
«Uk,ishni urgan» dasturi buyicha olib borilgan ikki yillik ish- lar taxlili ukuv jarayonining samaradorligi oshganligini kursa- tadi.

• 
  ta’lim oluvchi muayyan mayutulot vakti mobaynida ilgarigi- dan kuprok xajmlagi ukuv materialini uzlashtirishga ulguradi;
  
• 
  ta’lim oluvchilar ish vakdi byudjeti kuiaymagan;
  
• 
  uk,ituvchi ta’lim oluvchilarning darsda olgan bilimlarini mus- tax;kamlashga ketadigan vak^tni tejaydi;
  
• 
  ta’lim oluvchining ish pak,™ byudjeti avvalgi darajada k^oladi;
  
• 
  ukuv jarayonida ukuvchilarning faolligi ortishiga imkon be- radi;
  
• 
  ukuvchilar urtasida ichki nazorat va uzaro nazorat kunikmala-
  

rini shakllantiradi;

• 
  uk;ituvchiga uz e’tiborini «kuchli» va «zaif»larga bir xil tak,- simlash imkonini beradi;
  
• 
  ukuvchilarni motivatsiyalashga kumaklashadi.
  

Mazkur Dastur ikki ukuv daftasiga muljallangan, mashgulotlar birinchi kundan boshlanadi, k,anday soxa ga oidligidan (umumta’- lim yoki maxsus) k,at’iy nazar jadval buyicha barcha fanlarda kulla- nadi. Bunday ukitishning samaradorligi butun uk,ish davri mobay­ nida albatta takrorlanib turadi, umumiy ukuv va malaka kunikma- lari buyicha (yukori kurslarda) vak,ti-vakti bilan test va nazorat ishlari utkaziladi, natijalari taxdil etilib, metodik komissiya yigilishlarida mu.\okama k,ilinadi.
KXKda abiturientlar uchun tayyorlov kurslari tashkil etilgan. Ularga abiturientlar uz xodishi buyicha, apreldan iyulgacha uzlari- ga kulay vakdda k,atnaydilar. Butun tayyorlov kursi 80 soatga, ya’ni til va adabiyot, matematika, fizika, kimyodan bir oy mobaynida 20 akademik soatga muljallangan. Tayyorlov kurslarining ish davrida
test topshirikdarining uzlashtirilishi taedoili takrorlashning bun- day shakli muximlshi va zarurligini kursatadi. KDKda tayyorlov kursini utagan abiturientlar rakrbatga kuprok, bardoshlidirlar. Abiturientlarning tayyorgarlik darajasi va mashgulotlar samara- dorligini baxolash uchun tayyorlov kurslarida dastlabki nazorat (bi­ rinchi mainulotda) va chi^ish nazorati (oxirgi mashgulotda) utkazi- ladi. Yakuniy ishning ijobiy natijasi kirish ishi xisobiga utadi va kirish nazoratining elementi \isoblanadi.
Aloxida ta’kidlash joizki, kurslarda abiturientlar k.izi^ish bilan shugullanishmokda. Mazkur dastur ukuvchilarda yukodiy asos rivojlanishiga; mustavil ish bilimga erishish, kunikmaga ega bulishningyagona vositasi ekanligini anglashga yordam beradi. Taj- ribadan kurinishicha, kursga k,atnagan birinchi kurs talabalari- ning uziga ishonchi kuchli buladi, ularda kasbga oid bilimlarni olish va kunikmalarni egallashga nisbatan boshlangich motivatsiya iaydo buladi.
Dastlabki nazorat natijalarining ta^lili abiturientlar di- agnostikasining reyting bali xdooblanadi. Masalan, 2000 yili minimal reyting bali 30 ballni tashkil etdi.

	min	max
umumta’lim testi	6	10
rivojlanish testi	6	10
umumUkuv malakalari testi	6	10
motivatsion test	6	10
kasbgacha bulgan malaka testi	6	10
jami reyting bali	30	50

Dastlabki nazorat ta^lili usha yili tanlangan abiturientlar­ ning bilim darajasini tavsiflaydi. Albatta, KDKga kirishda rey­ ting ballari shu kurinishda k.atiy uzgarmay turadi deb bulmaydi. Abiturientlar diagnostikasi ma’lumotlari darxol, xujjat top- shirish va kirish imtщonlarida k,atnashish tadbirlari doirasida kdyta ishlanadi, chunki x;ar doim abiturientlar soni birinchi kurs talabalari sonidan kup buladi. Dastlabki nazorat kompleks nazo­
rat sistemasining bir k,ismi disoblanmaydi.
Ta’limning ilk x,aftasida barcha birinchi kurs talabalari bosh­ langich testdan utadilar. Umumta’lim testi buyicha fak,at ijobiy baxolargina jurnalga kuyiladi. Tayyorlov kurslarida uk;igan bi­ rinchi kurs talabalari nisbatan yuk,ori ball olishadi.
Dastlabki test natijalari ilk pedagogik kengashdayok, muxokama k,ilinadi va mazkur ukuv yilida pedagoglar jamoasining makrad va vazifalarini shakllantirish uchun asos vazifasini utaydi.

28. 
    — Ga’lim sifatini boshkarish
    

4. 
   3.2. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYaLAR ORKDLI TA’LIM SIFATINI NAZORAT K.ILISh TI ZI M I N I AMALGA O Sh I RI Sh
   

Pedagogik texnologiyalar — ustuvor umumta’lim va tarbiyaviy- rivojlanish mak,sadlari bilan birlashgan murakkab, ochik, usul va metodikalar sistemasi; ukuv-tarbiya jarayonini tashkil etishning uzaro boglangan konseptual vazifasi va mazmuni, shakl va metodla- ridir, bunda dar bir pozitsiya bopщalariga ta’sir k;ilib, natijada ukuvchining rivojlanishi uchun sharoitlarning muayyan mushtarak- ligini dosil k,iladi.

K,anday ta’lim makradlari ustuvor deb tan olinishi, ularga ta’­ lim shakllari, metodlari, mazmuni va vazifalari kay darajada mos kelishiga boigik, ravishda an’anaviy yoki shaxsga yunalgan, «axborot» yoki «rivojlanuvchi», samarali yoki kam samara («sifatsiz» uchrovchi va uzilishlar bulib turuvchi) pedagogik texnologiyalar shakllanadi.
Shaxsni kamol toptirishga yunaltirilgan ta’limda (dar bir ki- shining individual kobiliyatini rivojlantirishga yunaltiril­ gan ta’limda) intellektual kobiliyatlarni rivojlantirish ustu­ vor maksad sifatida belgilanadi.
Bunda ukuvchining vazifasi:

1. 
   Zamonaviy fan metodologiyasiga mos intellektual faoliyat usullarini egallash.
   
2. 
   Bilishning eng yangi metodlari doirasida individual intel­ lektual kobiliyatlarni rivojlantirish.
   
3. 
   Fikrning shaxsiy usullari va intellektual (ijtimoiylash- tirish jarayonlari bilan chegaralanmagan) kobiliyatlarni rivoj­ lantirish disoblanadi.
   

Bunday uk.itish texnologiyasining mazmuni, modiyatiga kura ukuv- chining fikr yuritish usullari ierarxiyasidan iboratdir. Ushbu usul- larning dar biri mazmunan u bilan genetik boglangan avvalgi fikr yuritish usuliga k,arshi chikar ekan, murakkablashib boradi, bu esa ukuvchini tushunishning yanada yukoriros darajasiga olib chikdsi. Bu dar bir ukuvchi maksimal darajada erishishi mumkin bulgan yutugi sifatida rivojlanish normalari ta’lim boskdchlarini belgilash- ning asosiga kuyilishi kerakligini kursatadi. Ularga nisbatan ukuvchilarni ta’lim oldiga kuyilgan vazifalarni bajarishga yunal- tiruvchi, ularning «bilimlari sifati»ni badolash usullari, mezon va kursatkichlari ishlab chikiladi (V. P. Bespalko).
Shu tarifa ukuv materialida berilgan ilmiy bilimlar ukuvchi- larning akliy faoliyatini tashkil ztpsh vositasi, pedagog esa uning dak,ikdy tashkilotchisi bulib k,oladi. Bu ta’lim jarayonida uk^ituv- chi va ukuvchi funksiyalarini, demakki, ularning uzaro munosabati shakllarini kbayta anglash zarurligini tak,ozo k^shadi.
Ukuvchi tomonidan ob’ektiv axamiyagga ega faoliyatning, jumla- dan, intellektual faoliyatning uzlashtirilishi uning ulardagi xara- katining muxim, ammo «kushimcha» natijasi xisoblanadi. Turli tax- lil sistemalarida, xar xil yondashuv, nuk,tai nazar va pozitsiyalarda
«Xarakat kila olish» kunikmasining uzi asosiy bulib koladi, ukuv- chilar ularni takdoslab, uz shaxsiy fikrlash usullari va uzlari uchun yangicha bilish va fikrlash metodlarini ishlab chik,adilar. Ukuvchi ukuv materialini tushunibgina, uzlashtiribgina kolmay, balki u bi- lan mulokrtga xam kirishadi va ushbu jarayonda bilim bilan ishlash- ning yangi usullarini kashf kiladi (A. Bodalev, JI. Leontev).
Fikr-muloxazalarning uz-uzidan aytilishi yoki ularning bosh- kdlardan tugridan-tugri uzlashtirilishi emas, balki umuminsoniy bilimlar bilan mulokot intellektual rivojlanishning eng muxim sharti xisoblanadi. Uk;ituvchi bunday vaziyatda fakat bilim beruv- chi yoki yetkazuvchigina emas, balki keng ma’noda ukuv jarayonining kuyiDagi uchta real sub’ektining:

• 
  ukituvchi va bilimlarga nisbatan ukuvchining;
  
• 
  ukuvchi va predmetga nisbatan uk;ituvchining;
  
• 
  ukuvchi xamda uk,ituvchining extiyoj va imkoniyatiga nisbatan ukuv materialining birgalikdagi faoliyatining tashkilotchisi Xisoblanadi.
  

Ularning uzaro xamkorligi natijasida sub’ektiv va ob’ektiv vok£likka nisbatan yangicha (bilim olishga xizmat kiladigan va ama- liy) munosabaglarni yulga kuyishga, shuningdek, ukuvchi uchun maz­ kur jarayonni shaxsiy axamiyatga ega k,ilishga imkon beruvchi maz- mun xosil buladi.
Ukitishning konkret metodlari tizimida ukuvchining bilishga bulgan intilishini kuchaytirish xamda ukuv materialida berilgan bilimlarni urgatish (bayon kdlish)ni tashkil etish metodlarini ajratib kursatish mumkin. Ularning bari pedagogik paradigma- larga nisbatan yetarli darajada neytraldir. Darsni tashkil etish- ning turli shakllari singari, ular xam ukdtuvchining aloxida xukuk,i xisoblanadi va uning ishtiyok; xamda kobiliyatiga boglik, buladi.
Shaxsni kamol toitirishga yunaltirilgan ta’lim uni kullashda ukituvchiga juda katta erkinlik va mustak,illik beradi, uz navba- tida uning zimmasiga ukuvchilarning intellektual rivojlanishi uchun yaratilgan sharoit samaradorligi uchun katta mas’uliyat xam yuk- laydi. Ukituvchining ta’limning ustuvor maksadlariga erishish yulidagi ongli professional xatti-xarakati uning texnologiyasi- ning barcha komponentlarining katt.iy mosligi va uzaro alokdsor- ligini ta’minlaydi.
Pedagogik texnologiya — bosщariluvchi, takrorlanadigan nati- ja beruvchi psixologik-pedagogik konuniyatlarga asoslanuvchi ta’-
lim jarayonini tashkil etish tizimi. Ya’ni, pedagogiyu texnologiya- lar — oldinga kuyil gan didaktik makradlarga erishish kuroli. Tex­ nologiya, ukuv maksadiga yaxshirok yul bilan k,anday erishish mum­ ki n, degan savolga javob beradi, bunda mak.sadga erishish bopщaruv bilan asoslanishi lozim. Bu — ta’lim jarayonini boshkarish mak­ sadiga erishish vositalari va usullari tizimi (V. Besialko, P. Far- berman, U. Tolipov).
Yukrrida kasb ta’limi sifatining tizim xrsil diluvchi ikki omilini kurib chik.k.andik. Endi uchinchi om il — pedagogik texno- logiyalarni kurib chik,amiz. Birinchi navbatda UMKXT sifatiga eri­ shish uchun samarali boiщaruvni talab siladigan ta’lim jarayoni- ning k,ismlarini anyudtab olamiz.

1.