Majburiyatini

Darajali shkala — dar bir ob’ekgga tartib rakami, daraja, ierar­ xiya berilddi. Reyting tizimi darajali shkalaning bir kurinishi. U kullanganda bado an’anaviy metod buyicha emas, balki eng yaxshisidan eng yomoniga karab iasayib boradigan umumiy ruyxat tuzish yuli bilan kuyiladi. Reyting tizimi bir kator alomatlariga kura mikdoriy shka- laga uxshash bulsa-da, aynan unday emas (V. V. Guzeev).
G. G. Vorobev amerikacha sub’ektiv-reyting shkalasini TM uchun moslashtirdi. TMda darslarda ta’lim sifatini badolashning ushbu tizimi ukituvchi tomonidan kvadrat matritsalar tuzilishiga asosla- nib, ukuvchilar familiyalari alfavit tartibida vertikal va gorizon- tal buyicha yoziladi. Ukituvchi bir xil darflar kesishgan joyga ukuv- chiga, sxema buyicha uni boshka ukuvchilar bilan kiyoslagan dolda, uzi- ning sub’ektiv badosini kuyadi: Bunda: 2 — «yaxshirok», 1 — «bir xil», 3 — «yomonrok», degani buladi. Dare yakunida ukdtuvchi dar bir kator- dagi sonlarni kushib, natijani oxirgi ustunga yozadi — bu rakam ukuv­ chining ushbu dare natijasi buyicha reytingi disoblanadi. Chorak, yarimyillik, yil buyicha reyting shu tarika shayushantiriladi.
Yukoridagi tavsifdan ushbu tizimning afzalligidan kura kam- chiliklari kuprok ekanligi ma’lum buladi; bu tizim uchun kup mik- dorda blanka zarur damda ularni dar bir dare yakunida va dar bir sinfda tuldirish kerak. Agar sinfda ukuvchilar soni kup bulsa, bu goyatda katta ishga aylanadi. Bunda badolarning noob’ektivligi kup marta ortadi — ukituvchi dozirgina tugagan darsda dar bir ukuvchi­ ning faoliyati natijalarini eslab kolishi zarur, dardol «yorlik» yopishtirishga tugri keladi va ukituvchi bundan tezrok xalos bulish- ni istab koladi.
A. M. Kushnir texnologiyasida dar bir ukuvchining shaxeiy sil-
jishini kuzatish negizida bunyod etilgan reyting tizimi varianti badolash tizim ining asosi disoblanadi. M asalan, matnlarni
kuchirishda ukituvchi fakdt: bolakay uzining ish xdjmi rekordini utgan dare bilan solishtirganda oshirdimi yoki oldingi darajada koldimi, degan fikr xavotirga soladi (A. M. Kushnir).
Muallif ekspert rolini bajarishni damda avvalgi kunga kiyosan uziga uzi bado kuyish ni ukuvchining uziga taklif kiladi. Bunda fark sezilar-sezilmas, ammo ukuvchi uziga «+», «-» yoki dech nima — «O» kuya olishi uchun yetarli buladi. «Idsamlab ketish»ni maksad kilib ta’­ lim va tarbiya berish dikkatga molik, birok bolakay kundalik yutuk- ning ketidan kuvib, mukarrar bulgan muvaffakiyatsizliklarga, garchi ular kiska mudsatli bulsa-da, bardosh berishi kiyin bulishi mumkin. Xozirgi davrda TM rang-barangligi dam, ukuv dasturlarining kup variantliligi dam zarurligi e’tirof etilgan. Endi dar xil mazmundagi va dar xil kurslardagi aynan bir predmetga kuyilgan aynan bir xil bado turli ukuvchilar dakdsa mutlako dar xil axborot berishi mumkin: umummadaniy mazmundagi kursda kuyilgan «koni- karli» bado kasbiy yoki amaliy mazmundagi kursda kuyilgan shun- day badoga mukobil emas. Binobarin, badoda ta’lim sodasi dam kay- sidir tarzda aks etishi kerakki, bu — umuman yangi vazifa (G. Ya. Ali­
mova, S. R. Volkova, U. Nishonaliev, J1. Sarko, B. Farberman).
V. P. Bespalko ta’lim sifati, bilimlarni uzlashtirish dara­ jasi masalalarini sifatning mikdoriy koeffitsientlarini ki- ritish vositasida nisbatan tulik va ob’ektiv tavsifini bergan.
Muallif kasb-dunar ta’limining kator sifat kursatkichlari- ni koeffitsientlarda ifodalangan disoblash texnologiyasini tak­ lif kiladi. U tadkikot vazifalariga muvofik utkazilgan tajri- bada mavjud bulgan bir kator koeffitsientlarnigina tanlab olgan (V. P. Bespalko, U. Inoyatov).
Maxsus tajriba jarayonida, «Buxgalter» kasbi va «Buxgalterlik diso- bi» ixtisosi buyicha ukdgan bitiruvchi uchun kasbiy axdmiyatga ega bulgan besh ukuv elementa tanlab olindi damda avtomatlashtirish koeffitsi­ yenta tajriba tarzida disoblab chikildi-ki, uning chegaralari kasb-dunar kolleji bitiruvchisining bilimi sifatini tasdiklaydi1.
Shu tarika, «Kasbiy tayyorgarlik sifat kursatkichlari» (stan- dart-2)dan foydalanib, ta’lim sifatini ob’ektiv nazorat kilib, ta’lim muassasasi bitiruvchisining tayyorgarlik darajasini anik badolash mumkin.
Bilimlar tizimini nazorat kilish uchun ikki metod taklif kili­ nadi. Bu ukuvchilar bilimini makbul mikdordagi savollar bilan tekshirib, nisbatan ob’ektiv bado kuyishga imkon beradigan edti- mollik va sintezlash metodlaridir. Bunda nazorat savollarining Kimmati javoblar bilimlarning butun tizimi uzlashtirilganli- gini kanchalik aks ettirganiga boglik dolda aniklanadi.
1 U. Inoyatovning dissertatsion tad)!;ik;oti materiallari keltirilgan.
«Buxgalter» kasbi buyicha 100 ta savoldan iborat yakuniy integ­ ral test ishlab chikdlgan bulib, u nafakdt maxsus predmet buyicha, balki kasbga bevosita alokdsor bulgan umumta’lim savollarni xam uz ichiga olgan. 1999 va 2001 yilgi test natijalarini k.iyoslash kasb- Xunar kollejida ta’lim samarador olib borilayotgani xakdsa suzlash Xukukini beradi.
Zamonaviy pedagogik adabiyotlarda tekshiruv va nazorat topshi- rikdari mazmunini saralashning bir k,ancha metodikalari bayon kdlingan:

• 
  asosiy tushuncha, alomatlar va natijalarni uz ichiga olgan eng muxim materialni tanlab olish (D. A. Ivanov, N. S. Markaryan, V. I. Mixeev, P. X. Shakurov). Bunday «muxim» masalalarni uzlash­ tirish darajasiga kura, barcha ukuv materialining tulik, uzlashti- rilishi yuzasidan muloxaza yuritish mumkin;
  
• 
  eng yuk,ori diagnostik salmok,k,a ega, ya’ni eng murakkab masala­ larni ajratib olish (V. S. Bezrukova, M. Bugrin, N. Tom). Bu metodi­ ka mavzu (dastur)ning eng murakkab masalalari tajriba yuli bilan saralab olinishidan iborat. Agar ta’lim oluvchi eng k,iyin masala­ larni xal kila olsa, u kolgan savollarga xam javob bera oladi;
  
• 
  ukuv elementlarini u yoki bu «ob’ekt» mazmuniga mansubligi xamda ushbu elementning umuman mavzu yoki predmetda takrorlani- shi maromini tanlash (N. Tom);
  
• 
  bilim elementlarini tekshirish uchun juda axamiyatli bulgan bilimni anikdash mak,sadida ukuv materiali mazmunini element- lar buyicha taxlil kilish. Umumiy xususiyat kasb etuvchi xamda urga- nilayotgan jarayonlar moxiyatini, xodisalarning eng kup mikdori- ni tushunishga xizmat k,iluvchi «krnunlar», tamoyillar, tasniflar shu tarzda ajragiladi (D. A. Ivanov, N. I. Kravsov) va boiщalar.
  

Nazarimizda, sanab utilgan metod ikal arning xech biri UMKX,T- ning maxsus sikliga kiruvchi predmetlar mazmunining professio­ nal axamiyati va xususiyatini tula xajmda xisobga olmaydi.
Tarkibiy k,ismlar xususiyatlarini ulchash yuli bilan amalga oshi- riluvchi ob’ektning mikdoriy muayyanligini anik^lash, ya’ni kvant- lash tadbiri ta’lim sifatini boshkarishning muxim bosk^tchlari- dan biri xisoblanadi.
Ma’lumki, narsa va jarayonlarning ob’ektiv diskretligi mik,- doriy tafakkurning asosi xisoblanadi. Ulchash jarayoni, eng avva- lo, ob’ektni xar tomonlama sifatli tadkik, k,ilishni tak,ozo etadi. Ob’ektning sifat jщ atdan bir xilligining isboti sifatning mikdoriy tasavvurining muxim sharti xisoblanadi. Sh uning uchun TM boshk,aruv xodimlari urganilayotgan ob’ekt xususiyatlarining butun majmui, ularning uzaro alok,alari, ob’ektning funksional vazifasini ajratishlari kerak — tadk,ik,otchi «ob’ektning kanday-
dir munosabat va ^olatidagi tulik tavsifi»ga ega bulishi lozim (V. Nevskiy, P. Xudominskiy).
Falsafiy nuktai nazardan, ulchov jarayoni deganda, reallikning aks in’ikos metodi tushuniladi. Kvalimetriyada ulchash ob’ekt si­ fati kursatkichlarining absolyut kiymati belgilanishi sifatida k^araladi.
Ta’lim muassasasida «ulchash»ni pedagogik xodisalar, jarayon-
larni, ularning munosabatlari, xususiyatlarini mikdoriy ba^olarni tatbik, kilish yordamida urganishning muxim usuli deb karaymiz.