Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)

Симон де Сисмонди (1773-1842) швейцариялик иљтисодчи, француз классик буржуа сиёсий иљтисодининг асосчиларидан биридир. У мўътабар протестант пастор оиласида туђилиб вояга етди. Протестантлар коллегиясини битириб чиљди. Женева университетида ўљиди. Сиёсат билан унчалик кўп ваљт шуђилланмади, Франция маънавий ва сиёсий фанлари академиясининг аъзоси этиб сайланди. С.Сисмонди иљтисод ва тарих фанлари соќасида катта ишларни амалга ошириб, илмий - адабий мерос љолдирди. "Тоскани љишлољ хўжалигинининг кўриниши" (1801 й.), "Савдо бойлиги ёки сиёсий иљтисод принцплари ва уларнинг савдо љонунчилигида љўлланилиши тўђрисида" (1803 й), "Италия Республикаларининг тарихи" (1807 й), 1818 йилда эса Эдинбург энциклопедияси учун "Сиёсий иљтисод" маљоласини тайёрлади. Лекин "Сиёсий иљтисоднинг янги ибтидолари ёки бойликнинг аќоли нуфусига муносабатлари тўђрисида" (1819 й.) китобининг нашр љилиниши унинг шуќратини янада оширди. Кейинги йилларда "Французлар тарихи"(31 том), "Рим империяси љулашининг тарихи" ва бошља асарлар нашр љилинди.
С.Сисмонди ђояларининг шаклланиши саноат тўнтариш даври билан, шунингдек, майда ишлаб чиљарувчиларнинг иљтисодий кучсизланиши билан бођлиљ бўлиб, бу эса ўз навбатида капитализмнинг феодализм устидан, йирик машинлашган ишлаб чиљарувчилар устидан ђалабасини англатар эди. С.Сисмонди майда буржуа позицияларида туриб капитализмни танљид љилиб, майда товар ишлаб чиљаришга љайтишни орзу љилди.
Олим Фанлар Академиясининг аъзоси эътиб сайланди. Унинг љарашлари ривожида икки босљич кўзга ташланди. Аввал бошда С.Сисмонди А.Смит таълимоти, классик иљтисодий мактаб тарафдори бўлиб чиљди. У ўзининг дастлабки асарларидан биринчи "Савдо бойлиги тўђрисида"ги китоби (1803 й) саноат тўнтаришининг ижтимоий-иљтисодий мазмуни ва имкониятларини юксак баќолади. С.Сисмонди Англияга иккинчи маротаба бориб келгандан кейин, капитализмни, шунингдек, классик мактабни љаттиљ танљид љила бошлади.
"Сиёсий иљтисоднинг янги ибтидолари ёки бойликнинг аќоли нуфусига муносабатлари тўђрисида" (1819 й) китоби унинг шуќратини оширди. С.Сисмонди одамлар бахт ва тенгликни таъминлаш учун бирлашадилар деган фикрга асосланади. У майда товар ишлаб чиљаришни кўкларга кўтариб маљтайди, меќнаткашларнинг манфаатини ќимоя љилишга интилади, ќаммага ќамдардлик билдиради, фабрикага оид љонунларни табриклайди, болалар меќнатининг эксплуатация љилинишини љоралайди. С.Сисмонди иљтисодий љарашларининг сиситемасида даромад тўђрисидаги таълимот алоќида ўрин олиши китоб номининг ўзиёљ кўриниб турибди. Асарда у таљсимотнинг кўпдан-кўп муаммолари хусусида фикр билдиради. Капитални, кризисларни, маќсулотни реализация љилиш масалаларини тадљиљ этади, жамиятни ўзгартиришнинг майда буржуача дастурини илгари суради.
А.Смитнинг таълимотида меќнат љиймат ва бойликнинг бирдан - бир манбаи деб тахлил љилинган эди. Зарур иш ваљти тушинчаси биринчи бор жорий этилди. С.Сисмонди пул - ички љийматга эга бўлган меќнат маќсулоти ва шу сабабли у љийматнинг умумий мезони тарзида номаён бўлади деган тўђри хулосага келади. Пулнинг љадрсизланиши ортиљча љођоз пуллар муомилага чиљарилишининг ќаддан ташљари ошиб кетиш натижаси деб талљин этилади. Аммо у пулнинг вужудга келиши жараёнини, унинг вазифасини тадљиљ этмайди.
С.Сисмонди истеъмол љиймати билан љиймат ўртасидаги зиддиятни кўра билган бўлса ќам, аммо унинг моќиятини тушинмади. У љийматдан четга чиљиш љиймат љонунининг бузилиши деб ќисоблайди.
С.Сисмонди таъбирича ижтимоий фан икки љисмдан: олий сиёсат ва сиёсий иљтисоддан иборат. Агар сиёсат давлат тартибини љандай вужудга келишини ўргатса, фуљароларни диёнат ва дин руќида тарбиялаш, сиёсий иљтисод хўжаликка љандай бошљаришни, ижтимоий тартибни хукуматга тавсия љилиши керак. Умуман, сиёсий иљтисод - маънавий фан бўлиб, у одамларни ќис туйђулари, эќтиёжлари ва эќтиросларини ўргатиши керак. С.Сисмондининг фикрича, "одамларнинг моддий фаровонлиги, инсон табиати" сиёсий иљтисод предмети бўлиши керак, "одамларнинг моддий фаровонлиги" эса давлатга бођлиљ. С.Сисмонди сиёсий иљтисод предмети давлатнинг иљтисодий сиёсати билан айнан бир нарса деб билади, уни синфлардан устун турадиган фан деб талљин этди. Ишлаб чиљариш муносабатларини, иљтисодий љонунларни билиш зарарлигини инкор љилди. У инсоннинг феъл-атворини биринчи ўринга љўйди.
С.Сисмонди иљтисодий љонунларнинг объектив характерини тан олмади. У капиталистик иљтисодиёт нотекис ривожланишини ќаљли равишда кўрсатган бўлса ќам, бу нарса иљтисодий љонунлар амал љилишининг ўзига хос тарзда номаён бўлиши эканини кўра билмади. А.Смитни ва унинг тарафдорларини љаттиљ танљид љилди. У капитализмнинг ўзига хос хусусиятини- бойликни оз сонли кишилар љўлида тўпланишини ва кўпчилик мехнаткаш аќолининг чор-ночор кун кечиришини, жамият билан хусусий соќибкорнинг манфаатлари бир-бирига мос эканлигини, љишлољ хўжалигининг савдодан орљада љолаётганини кўрсатди.
С.Сисмонди буржуазия бойлигини кўпайтиришни бош вазифа деб ва иљтисодий тараљљиёт мезони деб ќисоблашдан воз кечди. Капитализмнинг зиддиятлари масаласини биринчи бўлиб майдонга ташлади ва шундай љилиб таќлилни янада давом эттириш вазифасини љўйди.
Классик мактабга љарама-љарши ўларољ майда товар ишлаб чиљарувчиларнинг хонвайрон бўлаётганини, "ортиљча" аќоли пайдо бўлаётганини, машиналар ишчиларни љисиб чиљараётганини кўрсатди, бирољ капитализм зидиятларининг асл сабабларини била олмади. С.Сисмонди классик мактабнинг кризислар бўлиши мумкин эмас ва капитализм зиддиятлар нималигини билмайди деган мулоќазаларини танљид љилди.
Шу билан бирга С.Сисмонди капитализмнинг илђор мазмунини, уни феодализмдан устунлигини тушина олмади. У капитализмни романтик тарзда ђайри илмий асосда танљид љилди, капиталистик тузимнинг имкониятларига майда буржуазия нуљтаи назаридан баќо берди. У капитализмни тартибга солиш майда ќунармандларни цех тизими тарзида орљага љайтиш эќтимоли бор деганида ќам майда буржуа романтизми намоён бўлди. С.Сисмонди капитализмни ислоќ љилиш, уни таниб туриш тарафдори бўлган.
Миллий даромад ва капитал С.Сисмонди иљтисодий љарашлари системасида етакчи муаммодир. У ўзининг "Сиёсий иљтисоднинг янги ибтидолари" асарининг бошланишидаги уч бобини айнан шу муаммога бађишлайди. А.Смитдан кейин С.Сисмонди ќам даромадларнинг уч турини: фойда, рента ва иш ќаљини алоќида ажратиб кўрсатди. Дастлабки икки турни умумлаштириб, "устама љиймат" тушинчасидан фойдаланади, уларни ишчи маќсулотидан чегирма деб ќисоблайди. Бирољ С.Сисмонди шу тариља љўшимча љиймат назариясини майдонга ташлади деб айтиш учун асос йўљ. У иш хаљи ишчи маќсулотининг ќамма љийматига тенг бўлиши керак деб айтиш билан бирга шу заќотиёљ фойдани капиталистнинг капитал яратиш соќасидаги "дастлабки меќнати" учун унга одилона мукофот деб, рентани эса ернинг эќсони деб эълон љилади. А.Смитнинг иљтисодий тараљљиёт давомида иш ќаљининг ошиши хусусидаги умидига С.Сисмонди љўшилмаган. Якка тартибдаги даромадлардан С.Сисмонди "бойликлардан олинган фойда" ва ишчи иш ќаљининг йиђиндиси бўлмиш миллий даромад муаммосига ўтади. Миллий даромад билан ялпи маќсулотни айнан бир нарса деб билганлиги унинг асосий назарий хатосидир. Агар у бирламчи маќсулотда А.Смит изидан бориб уч љисмдан: хом материал ва меќнат љуроларининг ўрни љопланишини, иш хаљи ва фойдани ажратган бўлса йиђинди маќсулотда фаљат сўнгра икки љисмга ажратади. Доимий љисм йўљ бўлиб кетади. Капитал деганда С.Сисмонди ишлаб чиљариш запасларини (ишлаб чиљариш воситаларини) тушинади. У капитал жамђарилишини тежамкорлик билан бођлайди. С.Сисмонди асосий (машиналар, иш љуроллари) ва айланма (уруђлик, хом ашё, иш ќаљи) капитални бир - биридан ажратиб, А.Смитнинг ќамма хатолари ва ютуљларини такрорлайди. У капитални доимий ва ўзгарувчи капиталга ажрата олмади. Охир ољибатда С.Сисмонди капиталнинг миллий даромаддан фарљини изоќлай олмади ва бунинг устига А.Смитнинг шу икки ўртадаги тафовутини назарий жиќатдан исботлаш йўлидаги интилишларини писанд љилмай, орљага љадам ташлади.
С.Сисмонди капиталистик аќоли нуфуси жараёнини таќлил этишга ќаракат љилди. Иљтисод фанида у биринчилардан бўлиб фойдани кўпайтириш манфаатлари йўлида машиналарни жорий этиш ишсизларнинг вужудга келишига олиб боради, ишсизларнинг мавжудлиги эса ишлаб турганларнинг аќволини ёмонлаштиради- деган фактни тан олди. Аммо С.Сисмонди ортиљча аќолини капиталистик фабрика механизмининг зарур таркибий љисми деб билмади. Капиталистик фабрика чор-ночор ишчини келажакка бољљанда "келгуси шанбадан нарини" кўрмасликка ўргатганлигини, ундаги ахлољий туйђуларни сийљалаштириб юборилганлигини ишсизлар пайдо бўлишининг сабабларидан бири деб ќисоблади. У дин ишчиларнинг "ножўя никоќлари"ни љораламаётганлигини айтиб динга ќужум љилади.
"Учинчи шахслар" назарияси С.Сисмонди назарий љарашларида асосий ўринни эгаллайди. У ишлаб чиљариш ва ижтимоий даромад хажмларининг бирлигини ижтимоий маќсулотни тўла - тўкис реализация љилишнинг асосий шарти деб ќисоблайди. Бундай тенгликка автоматик тарзда ўз - ўзидан эришилмайди деб ќисоблайди у, аксинча йирик саноатнинг ривожланиши ишлаб чиљаришнинг муљаррар равишда истеъмолдан ўзиб кетишга олиб боради. Капитализм ўзи учун ќал этилмайдиган муаммони - љиймат ва "устама љиймат"ни реализация љилиш муаммосини келтириб чиљаради, ялпи ортиљча ишлаб чиљариш кризиси капитализмга хос хусусиятдир. С.Сисмонди ўйлашича, ички капиталистик бозор љисљариб боради, чунки ишчиларнинг даромадлари капиталистлар ўз даромадининг бир љисмини истеъмол љилмайди, балки жамђаради, майда ишлаб чиљарувчилар хонавайрон бўлади ва уларнинг истеъмоли камаяди. Вазиятни ташљи бозорлар енгиллаштириши мумкин. Аммо бундай бозорларни љидириш тобора љийинлашади. Капитализм маљбул эмас ва мумкин ќам эмас.
С.Сисмонди "учинчи шахслар", яъни майда ишлаб чиљарувчиларга мадад беришга умид бођлайди. У буржуа мамлакатларнинг хукуматларига мурожаат этиб, улар капиталистик ривожланишни тўхтатсинлар деб сўрайди.

1. 
   Капитализм ички бозорни љисљартирмайди, балки вужудга келтиради, хонавайрон бўлган майда ишлаб чиљарувчиларнинг оиласи ўз ишлаб чиљаришидан маќрум бўлгач, камрољ истеъмол љилади, аммо кўпрољ сотиб олади;
   
2. 
   Капиталнинг жамђарилиши ички бозорнинг кенгайиши учун алоќида туртки беради;
   
3. 
   Реализация љилиш муаммосини ташљи бозор ќисобига ќал этиб бўлмайди.
   

С.Сисмонди позицияси - такрор ишлаб чиљаришнинг асосий љонунларини тушинмасликнинг натижасидир.
Ишлаб чиљариш билан истеъмол ўртасидаги зиддиятни, шахсий истеъмолнинг такрор ишлаб чиљариш жараёнлари учун муќимлигини тан олганлиги С.Сисмонди ўртага ташлаган концепциянинг ижобий жиќатидир. Бошља масалаларда С.Сисмонди А.Смитнинг аљидасининг ќар бирига љўшганда ђайриилмий шарт - шароитларга асослаганлиги ўз таъсирини ўтказади.
Иљтисодий кризисни С.Сисмонди ишлаб чиљариш билан даромадлар ўртасидаги номувофиљлик деб тушинди.
Етарли истеъмол љилмаслик назарияси кризислар арафасидаги даврда ишчиларнинг истеъмол љилиб бориши, етарсиз истеъмол љилиш эса капитализмдан аввал ќам мавжудлиги, аммо кризислар фаљат капитализмнинг белгиси эканлиги ва сурункали бўлмаслиги вазиятини изоќлай олмайди. Иљтисодий кризисларнинг ќаљиљий сабаби ишлаб чиљаришнинг ижтимоий характери билан истеъмолнинг хусусий характери ўртасидаги зиддиятлардир.
Сисмонди капиталистик йўлдан воз кечишни таклиф љилди, капитализмни тартибга солишга, ишчилар билан капиталистлар ўртасида патриархарчилик муносабатларини ўрнатишга, ишчиларни фойдани таљсимлашда љатнаштиришга, ишсизлар, инвалидлар ќаљида ђамхўрлик љилишга ва бунинг учун махсус фондларни вужудга келтиришга, майда ишлаб чиљаришни саљлаб љолиш ва љўллаб - љувватлашга, манфактурага бўлган йирик мулкчиликни кўп сонли капиталистлар ўртасида таљсимлашга чаљирди. У ёлланма ишчиларни ќам мулкдорлар синфи сафига љўшишни орзу љилди. Бу борада С.Сисмонди давлатнинг ёрдамига умид љилди.
Унинг ижтимоий тадбирлар дастури майда буржуача реакцион - хаёлпарастлик характерига эга. С.Сисмонди объектив тарихий жараёнга тўсљинлик љилишга уринади. Шу сабабли у реакционер бўлиб љолади, ўз мулоќазаларини Францияда ќали хам кучли бўлган феодал тузим ќимоячиларига љўл келишини сезмайди.