Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi

Asosiy harakat turlari
1. 
Bir chiziq ustiga 4 ta kegli oralatib qo‘yiladi. Kopto‘k 
yumalatib ular orasidan olib o‘tiladi. Shu mashqning o‘zini shu 
tarzda kolonada turib, oqim tarzida bajarish (2–3 marta).
2. 
Koptokni ikki qo‘llab boshdan oshirib, uzoqqa irg‘itish va 
uning orqasidan yugurish. Ikki guruh bo‘lib galma-gal bajarish 
(3–4 marta);
3. 
“Irg‘it-tut” harakatli o‘yini.
III 
qism. “Kim ketdi top” tinch o‘yinini tarbiyachi rahbar- 
ligida o‘tkazish.
Boshqa yosh guruhlarida bo‘lgani singari, o‘rta guruhda 
ham bir mashg‘ulot mazmunini butun hafta davomida, ikki 
mashg‘ulot davomida takrorlash tavsiya etiladi. Agar bola- 
lar o‘quv materialini yaxshi o‘zlashtira olmasalar, mana shu 
asosiy harakatlarning o‘zini o‘rganishni keyingi haftadagi 
mashg‘ulotlarda ham davom ettirish mumkin. Bunday hollarda 
mashg‘ulot rejasiga boshqa umumrivojlantiruvchi mashqlar 
bilan yangi harakatli o‘yin kiritiladi, bolalarni uyushtirish 
usullari o‘zgartiriladi. Bunday tadbirlar mashg‘ulotning 
umumiy emotsional holatini saqlab qolishga yordam beradi. 
Bitta asosiy harakatni to‘rttadan ortiq mashg‘ulotda takrorlash 
mumkin emas. Chunki bundan bolalar zerikib qoladilar va unga 
bo‘lgan qiziqishlari so‘nadi. Yaxshisi bu harakatni takrorlashga 
oradan birmuncha muddat vaqt o‘tgach qaytgani ma’qul.
4-§. Katta, maktabgacha tayyorlov va turli yoshdagi 
bolalar guruhlarida jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini 
o‘tkazish metodi
Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari katta guruhlarda haftasiga 
2 marta, tayyorlov guruhlarida 3 marta mashg‘ulot o‘tkaziladi. 
Ular katta guruhlarda 20-25 minut, tayyorlov guruhlarida esa 

---

206
30-35 minut davom etadi. Tayyorlov guruhlarida uchinchi 
mashg‘ulot kunning ikkinchi yarmida, uyqudan so‘ng 
o‘tkaziladi.
Mashg‘ulotlarning mazmuni katta va tayyorlov guruhlar- 
da bir tomondan ko‘pgina yangi, ancha murakkab mashqlar 
hisobiga, ikkinchi tomondan egallab olingan ayrim malaka- 
lar beixtiyor amalga oshiriladigan harakatlar hisobiga 
murakkablashib boradi. Asosiy har akatlar qoidasini va umum- 
rivojlantiruvchi mashqlar qoidasini o‘rganishni chuqurlashti- 
rish, davom etadi.
Katta guruhlarda harakatlarni o‘rganishning boshlanishida- 
noq odatdagi xatolarni o‘z vaqtida aytib o‘tish mumkin. U 
guruh bolalar bilan har doim o‘tkaziladigan, amaliyotda ko‘p 
qo‘llanadigan aralash tipdagi mashg‘ulotlardan tashqari mu 
jassam mashg‘ulotl ar keng o‘rin egallay boshlaydi. Bunday 
mashg‘ulotlarda tarbiyachi va ‘ faqat bir maqsadni ko‘zlamasdan 
bir mashg‘ulotda ikki va uchta maqsadni ko‘zlashi mumkin. 
Masalan: bolalarni shakllar bilan tanishtirish, yurish, yugurishga 
o‘rgatish, saflanish va qayta saflanishga o‘rgatishni davom 
ettirish. Bu maqsadga erishish uchun tarbiyachi jismoniy 
mashg‘ulotlarning kirish qismida bolalarni buben jo‘rligida 
turli yurishlarga o‘rgatib boradi va ularni turli shaklda (doira, 
to‘rtburchak, uchburchak) saflanishlarni taklif etadi.
Bu yoshdagi bolalar bilan mashg‘ulot o‘tkazish jarayonida 
og‘zaki, ko‘rgazmali va amaliy metodlardan keng foydalaniladi 
va bolalarni mashg‘ulotlarda uyushtirish metodlari frontal, gu- 
ruhiy, individual, musobaqa metodlaridan foydalanadi.
Harakatlarni va harakat sifatlarini har tomonlama rivojlan- 
tirishga mashq va o‘yinlar o‘tkazishning musobaqa metodi yax- 
shi yordam beradi. Endilikda bolalar harakatli musobaqalarda 
komanda tarkibida jamoa bo‘lib ishtirok etishni uddalaydigan 
bo‘lib qoladilar. Musobaqalar bolalarning harakat qobiliyatlari 
maksimal sur’atda namoyon bo‘lishiga yordam beradi, harakat 
malakasi va sifatlarining jadal sur’atda takomillashuviga olib 
keladi. Ko‘pincha tayyorlov guruhida turli o‘yin-estafetalar 
o‘tkazilgan vaqtda mana shunday komanda bo‘lib musobaqala- 
shishga to‘g‘ri keladi.

---

207
Bolalarning yuqori darajadagi harakat faolligini ta’minlash 
uchun mashqlarini bajarish vaqtida bolalarni uyushtirish 
metodlari xilma-xil bo‘lishi lozim.
Maktabgacha katta yoshdagi bog‘cha bolalari uchun 
jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida bilish faolligining o‘sishi 
o‘ziga xos xususiyatdir. Ular tarbiyachining ko‘rsatmalarini 
qiziqish bilan bajaradilar, mashqning bajarilishi va tuzilishiga 
oid savollar beradilar, topshiriqni qayta ko‘rsatib berishni 
so‘raydilar, o‘zlari mashqni qay darajada bajarganliklarini 
aniqlab oladilar. Tarbiyachi bolalarning aqliy faolligini 
uyg‘otish maqsadida ularning bunday qiziqishlarini qo‘llab 
quvvatlaydilar. Bolalar endi o‘z malakalar ini takomillashtirish 
uchun mashqlar qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini 
tushunadilar. Bu narsa shunga olib keladiki, bolalar ko‘pincha 
o‘zlari yaxshi bajara olmayotgan harakatlarni mustaqil ravishda 
mashq qila boshlaydilar. O‘z harakatlarini va o‘rtoqlarining 
harakatlarini baholashda tobora adolatli bo‘la boradilar. 
Tarbiyachi bolalarning bir-birlariga yordam berish to‘g‘risidagi 
istaklarini rag‘batlantiradi, ularga ijtimoiy ahamiyatga ega 
bo‘lgan topshiriqlar beradi (kerakli jihozlarni tayyorlash, 
xonani yig‘ishtirib qo‘yish va shunga o‘xshash).
Bolalar erkin harakat qilishni, harakatlarni ishonch bilan tez 
bajarishni yaxshi ko‘radilar. Bu bolalarning muayyan ravishda 
mashq ko‘rganliklaridan hamda ulardagi harakat sifatlari: 
kuch-g‘ayrat, chaqqonlik va epchillikni hamda boshqa sifatlar 
ma’lum darajada rivojlanganligidan darak beradi.
Bu mahalda mazkur sifatlarni maxsus vositalar va metod- 
lar bilan tarbiyalash zarur. Masalan, tezkorlikni rivojlantirish 
uchun kichik-kichik oraliqlar bilan qisqa masofalarga tez 
yugurish bo‘yicha musobaqa mashqlarini, kuch-quvvatni 
rivojlantirish uchun qarshilikni yengish bilan bog‘liq bo‘lgan 
xilma- xil mashqlarni (to‘ldirma to‘p bilan bajariladigan 
mashqlarni juft-jut bo‘lib bajariladigan mashqlar va boshqalar), 
chaqqonlik va epchillikni oshiruvchi mashqlarni va boshqa shu 
singari mashqlarni takrorlash ko‘zda tutilgan.

---

208
Harakatlar mashg‘ulot davomida xohlagan paytda qilinishi 
va baholanishi mumkin. Muhimi: ko‘p vaqtni olmasligi va 
mashg‘ulotlarning izchlligini pasaytirmasligi kerak.
Izchllikni oshirish maqsadida bolalar mashqlarini tashkil 
etishning xilma-xil metodlari, (uzluksiz, yoppasiga, smenali), 
bir xildagi jihozlarni ko‘proq qo‘llab, mashqlarni bajarish 
ma’quldir. Bolalar yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan bo‘lsalar, yil 
oxiriga kelib, ularni 2–3 guruhchalarga bo‘lib mashg‘ulot 
o‘tkazish imkoni vujudga keladi, bunda har bir guruh o‘z 
topshirig‘ini bajaradi. Guruhlarga bo‘lib topshiriq berish metodi 
tez-tez qo‘llanilishi kerak emas, chunki katta guruh bolalari 
mustaqil ishlashga hali yetarli tayyor bo‘lmaydilar. Tarbiyachi 
murakkab yoki yangi topshiriqni bajarayotgan guruh bilan birga 
bo‘ladi. Boshqa guruh o‘zlariga tanish topshiriqni tarbiyachi 
tayinlagan bola rahbarligida takrorlaydi. Guruhda harakatlanish 
topshiriqlarining qulaylik bilan birgalikda bajarilishini nazarda 
tutish muhimdir. Bolalarning hammalari yoki bir vaqtda yoki 
navbatma-navbat harakat qilishlari kerak.
Ma’lum harakatlarni mustahkamlash uchun ko‘pincha har 
xil xususiyatlarga ega birnecha harakatli topshiriqlar ketma-ket 
bajariladi. Bir jihozdan ikkinchi jihozga o‘tishda bolalar navbat 
bilan ko‘rsatilgan harakatlarni bajaradilar: Xaltachani boshga 
qo‘yib gimnastika skameykasidan yurib o‘tadilar, so‘ngra xal-
tachani arqondan oshirib tashlaydilar, uning tagidan emaklab 
o‘tadilar, xaltachani oladilar, uni kaftlar ustiga qo‘yib ikki 
oyoqda sakraydilar, gimnastika skameykasi oldiga kelib, 
dastlabki holatda turadilar.
Harakatlarning bolalar tomonidan baholanishi borgan 
sari mukammal va asosli xususiyat kasb etib boradi. Bola 
harakatlarning natijasigagina emas, balki uning go‘zalligi va 
ifodaliligi ham harakatning sifatli bajarilishiga bog‘liqligini 
tushuna boshlaydi. Mashqni qanday bajargani bola uchun 
muhim bo‘lib qoladi. Bolalarning mashqlarni bajarish vaqtidagi 
o‘z-o‘zini nazorat qilishlari ham ortib boradi.
Ko‘pchilik bo‘lib o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar sharoitida 
bolalarni inoq bo‘lib, bir-birlarining harakatlarini to‘g‘ri baho- 
lashga o‘rgatib borish kerak.

---

209