Ma’lumki, ilmiy-texnika taraqqiyotida kimyoning ahamiyati katta

1.5.  Nisbiy  molekular  massa
Moddaning  nisbiy  molekular  massasi  deb,  son  jihatdan  ha 
qanday  modda  molekulasining  massasiga  teng  bo‘lib,  uglero« 
birliklarida  ifodalangan  og‘iriigiga  aytiladi.  Molekular  massas 
ham  ,2C — atomining  1/12  qismiga  nisbatan  o'lchangani  uchui 
nisbiy  molekular  massa  deyiladi  va  M r — holida  belgilanadi 
M olekular  massa  son  jihatidan  modda  molekulasi  tarkibig;
12

kiradigan  barcha  atomlar  nisbiy  atom  massalarining  yig'indisiga 
teng.  Masalan:  M r(0 2)-32  u.b.  yoki  32  g/mol,  Mr(H
2
S 0 4)  = 98 
u.b.  yoki  98  g/mol  va  hokazo.
Moiekula  tarkibiga  kirgan  atomlar  soni  bitta  bo'lsa  (Fe,  Au, 
Ar,  Cu,  Si),  molekular  massa  atom  massasiga  teng  bo'ladi: 
Mr(Fe) = Ar(Fe) = 55,847  u.b.  yoki  55,847 g/mol
Agar  ikki  yoki  undan  ortiq  atom dan  iborat  molekulalar 
bo'lsa,  ulaming  massalari  quyidagicha  hisoblanadi:
M(H
2
0) = 
2
A(H) + A<0)  =  (2  •  1)  +  16 =  18 u.b  yoki  18  g/mol 
^ < h
3
po4) 
=   3A ,H )
+ 
A (P) 
+ 4A(0)=(3  •  1)  +  31+)  =
=  (4 •  16)  =  98  u.b.  yoki  98  g/mol
Ayrim  murakkab  molekulalar  KA1(S0
4 ) 2
 •  12H20   ning 
mo­
lekular  massasini  hisoblashda  ham  shu  qoidaga  amal  qilinadi:
M = A (K)  +   A (Ai)  +   2 A (S)  +   8A (0 )+ 1 2 M (H 20 ) = 3 9   +  
27 
+  
(2-32) 
+
+ 
( 8
  •  16)  + (12 -  18) = 474g/mol
Moddaning  kimyoviy  formulasidan  uning  nisbiy  molekular 
massasi  (Mr)  hisoblab  topiladi.
Ayni  modda  massasini  uglerod  atomi  massasi ning  1/12  qismiga 
nisbati  shu  moddaning  nisbiy  molekular  massasi  deb  ataladi.
Moddaning  nisbiy  molekular  massasini  hisoblab  topish  uchun 
har  qaysi  elementning  atomlari  sonini  hisobga  olgan  holda  nisbiy 
atom  massalarini  qo'shib  chiqish  kerak,  masalan:
M r(H
2 0
) = 
1
  : 
2
 +  16 =  18
Shunga  mos  holda  molekulaning  massasi  ham  (m.a.b.  da) 
topiladi:
mm = (H
2
0 )  =   2 1   m.a.b.  +  16  m.a.b.  =  18 m.a.b.
Mr  (C u
2
(0 H )
2
C 0 3) =   2Ar  (Cu)  + 2Ar(0)  +  2Ar  (H)+Ar  (C)  + 
+  3Ar(0) = 2 • 64 + 2 •  16 + 2 •  1  +  12 + 3 •  16 = 222
u.b.  yoki 
2 2 2
  g/mol.
A yrim   m urakkab  m o lek u lalar,  m asalan ,  G la u b er  tuzi 
Na
2
S 0
4
10H20   ning  molekular  massasini  hisoblashda  ham  shu 
qoidaga  amal  qilinadi.
13

^r(Na
2
SÛ
4
 •  lOHjO) — 2Ar  (Na) 
Ar  (S) + 4Аг  (О)  +  20Аг  (H)
+  ЮАг  (О)  =  2  • 23 + 32 + 4 •  16 + 20 •  1 +  10 •  16 =  322 
u.b.  yoki  322  g/mol
Agar  modda  nom olekular  tuzilgan  bo'lsa,  uning  nisl 
molekular  massasi  modda  formulasidagi  atomlar  sonini  hisot 
olgan  holda  elementlar  nisbiy  atom  massalarining  yig'indisi  si fat 
topiladi.  Bu  holda  formula  modda  shartli  molekulasining  tarkib 
ifodalaydi.  Agar  biror  kimyoviy  reaksiyalar  zarrachalar  (atoml 
molekulalar  va  b.)  soni  jihatidan  ko‘rib  chiqilayotgan  bo'lsa, 
holda  „modda  miqdori“  degan  fizik  kattalik  qo'llaniladi.
1.6.  Mol.  Molyar  massa
Modda  miqdorining  o‘lchov  birligi  mol  hisoblanadi.
Mol  deb,  m oddaning  ,2C  izotopining  6,02  1 0
2 3
 ta  ( 
atomlari  soniga  teng  zarracha  (molekula,  atom,  ion)  saqlag; 
miqdoriga  aytiladi.  Moddaning  massasi  va  miqdori  har  xil  tushu: 
chalardir.  Massa  gramm  va  kilogrammlarda,  modda  miqdori  e 
mol larda  hisoblanadi.  Masalan,  suvning  molekular  og‘irligi  »
u.  b.  ga  teng.  Suvning  1  moli  18  grammga  teng  boMadi.
Shu  bilan  bir  qatorda,  kimyoviy  hisoblashlarda  I  kilomol  (k-mc 
1 0 0 0
  molga  teng,  lmg-mol 
0 , 0 0 1
  molga  teng  bo'ladi.
M oddaning  „m ol“  lar  sonini  n,  massasini  m  va  moly; 
massasini  M   bilan  belgilasak,  bu  uchala  kattalik  orasidagi  o'zai 
bog'liqlik:
n(mol) - 
bo'ladi
M (gram m /m ol)
Bu  formuladan  moddalarning  miqdorini  hisoblashda  jud 
keng  foydalaniladi.  Masalan:  28  gramm  KOH  da  necha  m< 
modda  borligini  hisoblaylik.  Demak,  mK0H = 28  MK0H= 56  g/m< 
bo'lsa,  yuqoridagi  formulaga  binoan:
/»(mol)  = 
c , 2 8 . 8
  ,  = 0 ,5   mol  KOH 
56 g/m ol
Moddaning  molyar  massasi  —  uning  bir  molining  massasidi 
U  ham  bo'lsa  modda  tarkibidagi  6,02 - 10
2 3
  zarrachalarining  masse 
siga  teng.  Molyar  massa,  odatda,  bir  molga  to'g'ri  keladiga 
grammlar  (g/mol)  bilan  ifodalanadi.  Masalan,  M(h 2) = 2  g/mo 
M(FeS) =  
8 8
  g/mol;  M(Fe) =  56  g/mol;  M(S) =  32  g/mol.
14

Molyar  massa  atom  va  molekulalaming  massalari  (m.a.b.da) 
hamda  nisbiy  atom  va  molekular  massaiar  bilan  son  jihatdan  mos 
keladi.  M asalan,  tem ir  bilan  oltingugurtning  reaksiya  teng- 
lamasidan  quyidagi  ma’lumotlami  olamiz:
Fe 
+ 
S 
= 
FeS 
1
  mol 
1
  mol 
1
  mol 
56 g/mol 
32 g/mol 
8 8
 g/mol
1.7.  Kimyoviy  beigilar,  formula  va  tenglamalar
Kimyoda  moddalaming  tarkibini  va  ular  orasidagi  kimyoviy 
reaksiyalami  bayon  qilishni  osonlashtiradigan  til  —  kimyo  tili  bor.
Har  bir  kimyoviy  elem ent  o ‘zining  maxsus  belgisi  bilan 
ifodalanadi.  Kimyoviy  belgi,  element  lotincha  nomining  bosh 
harfi  yoki  bosh  harfi  bilan  keyingi  harflaridan  bin  orqali  ifoda­
lanadi.
Masalan,  lotincha  Hidrogenium  (gidrogenium)  deyiladigan 
vodorod —  H  harfi  bilan,  simob  Hidrargirum — (gidrargirum)  Hg 
harfi  bilan,  kislorod  —  Oxigenium  (oksigenium)  —  O  harfi  bilan 
belgilanadi  va  hokazo.
Bunda  H  belgi  vodorod  elementini  ham,  vodorodning  bitta 
atomini  ham  bildiradi.  O  harfi  kislorod  elementini  ham,  kislo- 
rodning  bitta  atomini  ham,  C  belgi  uglerod  elementini  ham, 
uglerodning  bitta  atomini  ham  bildiradi  va  hokazo.
Kimyoviy  formulalar.  Moddaning  tarkibini  kimyoviy  beigilar 
bilan  ifodalash  moddaning  kimyoviy  formulasi  deyiladi.  Oddiy 
moddaning  kimyoviy  formulasini  yozish  uchun  awal  elementning 
kimyoviy  belgisi  yoziladi  va  uning  o ‘ng  tom onining  pastiga 
moddalar  molekulasidagi  atomlar  sonini  ko‘rsatuvchi  indeks  deb 
ataladigan  raqam  yozib  qo'yiladi.  Masalan,  kislorod  va  vodorod 
molekulalari  ikki  atomdan  iborat,  shu  sababli  ularning  tarkibi
0 2,  H
2
  formulalar  bilan  ifodalanadi.
Murakkab  moddaning  formulasini  yozish  uchun  modda  qan- 
day  kimyoviy  elementlardan  tuzilganligini  va  uning  molekulasida 
har  qaysi  elementning  nechtadan  atomi  borligini  bilish  lozim. 
Awal  kimyoviy  elementlaming  belgilari,  so'ngra  belgining  o ‘ng 
tomoni  pastiga  indekslar  yoziladi.  Masalan,  ikki  atom  vodorod  va 
bir  atom  kisloroddan  iborat  suv  molekuIasi  H20   formula  bilan 
ifodalanadi  va  „ash“  ikki  ,,o“  deb  o‘qiladi.  Endi  murakkabroq 
boigan  C a(N 0
3 ) 2
  birikmani  ko‘rib  chiqamiz: 
1
  molekula  kalsiy
15

nitrat  tuzi  tarkibida 
1
  atom  kalsiy, 
2
  atom  azot, 
6
  atom  kisl< 
elementlari  bor.  Bu  formulada  ( N 0
3 ) 2
  gruppasida 
2
  xil  ini 
ishlatilgan.  Birinchisi  3  raqami 
faqat  kislorod  atomiga  teg 
bo‘lib, 
1
  ta  nitrat  ionida  3  ta  kislorod  atomi  borligini  bild 
qavsdan  tashqaridagi  umumiy  indeks — 2  raqami  N 0
3
  gru[
sidan  2  ta  borligini  anglatib,  bir  yo‘la  ham  N  (azot),  han 
(kislorod)  atomlariga  tegishlidir.
Molekula  ayni  moddaning  eng  kichik  zarrachasi  sifatida  qa 
gani  sababli  molekula  tuzilishiga  ega  bo'lmagan  qattiq  moddak 
atomlaming  son  nisbatlari  kristalldagi,  masalan,  FeS  dagi  I 
bo'lgan  eng  oddiy  molekula  deb  qabul  qilinadi.
Moddaning  kimyoviy  formulasiga  qarab  ayni  modda  oc 
yoki  murakkab  modda  ekanligini,  u  qanday  elementlardan  h 
bo'lganligini,  uning  molekulasi  tarkibiga  har  qaysi  elementn 
nechtadan  atomi  kirganligini  ayta  olamiz.
Kimyoviy  tenglama.  Kimyoviy  reaksiyaning  kimyoviy  belgi 
formulalar  vositasida  shartli  ravishda  yozilishi  kimyoviy  tengla 
deyiladi.
Reaksiyaning  kimyoviy  tenglamasiga  qarab,  qanday  moddi 
reaksiyaga  kirishishi  va  qandaylari  hosil  bo‘lishi  haqida  fikr  yuril 
mumkin.  Kimyoviy  tenglama  asosida:
a)  ro‘y  berayotgan  hodisaning  kechishini,  kimyoviy  ma’i 
sini  bilishga;
b)  reaksiyalarda  moddalaming  o'zaro  miqdoriy  munosab 
larini  tushinib  yetishga;
d)  tegishli  hisoblashlami  amalga  oshirishga  yordam  berat
e)  kimyoviy  tenglamalarni  tuzganda  uning  ikki  tomonid, 
reaksiyada  ishtirok  etuvchi  element  atomlari  soni  o'zaro  te 
bo'lishi  shart.
Reaksiyalarning  tenglamalarini  tuzishda  quyidagicha  ish  yu 
tiladi:
1.  Tenglamaning  chap  qismida  reaksiyaga  kirishadigan  mode 
laming  formulalari  yoziladi,  so'ngra  strelka  qo'yiladi.  Bunda  od< 
gazsimon  moddalaming  molekulalari  deyarli  doimo  ikki  atomd 
tarkib  topishini  (
0
2,  H2,  Cl
2
  va  h.k.)  yodda  tutish  lozim:
Mg +  0
2
 ->
P +  0 2 ->
2.  O'ng  qismiga  (strelkadan  keyin)  reaksiya  natijasida  hc 
boiadigan  moddalaming  formulalari  yoziladi:
2Mg  + 0
2
  -►  2MgO
4 P + 1 0 0
2
  -►  2P
2
0
5
16

3. 
Reaksiyaning  tenglamasi  moddalar  massasining  saqlanish 
qonuni  asosida  tuziladi,  ya’ni  o'ng  va  chap  qismlardagi  atomlar 
soni  bir  xil  bo'lishi  kerak.  Bunga  erishish  uchun  moddalaming 
formulalari  oldiga  koeffitsiyentlar  qo'yiladi.
Reaksiya  tenglamasini,  masalan,  suvning  parchalanish  reak- 
siyasi  tenglamasini  tuzish  uchun  chap  tomonga  reaksiya  uchun 
olingan  moddaning  (agar  ular  bir  nechta  boisa,  olingan  barcha 
moddalaming),  o ‘ng  tomonga  esa  reaksiya  natijasida  hosil  bo'lgan 
moddalaming  formulalarini  yozamiz.  Boshlang'ich  moddalaming 
formulalarini  harn,  hosil  bo'lgan  moddalaming  formulalarini  ham 
„ + “  ishora  bilan  o'zaro  qo'shib  yozamiz:
suv -*■ vodorod +  kislorod
H
2
O ->  H 2  +  o 2
Form ulalar  oldiga  koeffitsiyentlar  qo'yib,  chap  va  o'ng 
qismdagi  har  qaysi  elem ent  atomlarining  sonini  tenglashtirish 
kerak.  Shunday  fikr  yuritamiz.  Bitta  ikki  atomli  kislorod  molekulasi 
( 0 2)  hosil  bo  lishi  uchun  ikki  atom  kislorod  kerak.  Buning  uchun 
ikki  molekula  suv  parchalanishi  lozim.  Demak,  H20   formulasi 
oldiga 
2
  koeffitsiyentni  qo'yish  zarur:
2H 20  ->  H2+ 0
2
o'ng  va  chap  qismlarda  kislorod  atomlari  soni  bir  xil  — 
2
  ga  teng 
bo'ldi.  Lekin  vodorod  atomlarining  soni  tenglashtirilgani  yo'q.  Ikki 
molekula  suv  parchalanganda  to'rtta  atom  vodorod,  boshqacha 
aytganda,  vodorodning  ikkita  ikki  atomli  molekulasi  olinadi. 
Demak,  o'ng  tomondagi  H
2
  formulasining  oldiga  2  koeffitsiyentni 
qo'yish  kerak.  Endi  chap  va  o'ng  qismlardagi  vodorod  atomlari­
ning  soni  ham  tenglashtirildi  va  biz  ular  orasiga  tenglik  ishorasini 
qo'yishimiz  mumkin:
2H20  = 2H
2
 + 0
2
Bu  ayni  reaksiyada  ikki  atom  vodorod  va  bir  atom  kisloroddan 
tarkib  topgan  har  ikki  suv  molekulasidan  ikkita  ikki  atomli  vodo­
rod  molekulasi  va  bitta  ikki  atomli  kislorod  molekulasi  hosil 
bo'lishini  bildiradi.
Algebraik  tenglamalardan  farqli  ravishda,  kimyoviy  tengla- 
malarda  tenglamaning  chap  va  o'ng  qismlari  almashtirib  yozilsa, 
tenglamaning  m a’nosi  mutlaqo  o'zgarib  ketadi.  Agar  2H20  = 
= 2H
2
 + 0
2
  tenglama  o'm iga  2H
2
 +  0
2
 =  2H20   tenglama  yozilsa,
u  boshqa  sharoitlarda  sodir  bo'ladigan  mutlaqo  boshqa  reaksiyani 
ifodalaydi.

Kimyoviy  reaksiyalaming  tenglamalarida  moddalaming  form 
lalari  oldiga  qo'yilgan  koeffitsiyentlar  stexiometrik  koeffitsiyentl 
deyiladi.
Kimyoviy  tenglamaning  ikkala  qismidagi  koeffitsiyentlami  t 
xil  tarzda  ko‘paytirish  yoki  kamaytirish  mumkin.
1.8.  Kimyoviy  reaksiya  turlari
Kimyoviy  reaksiyalar  turli  alomatlarga  ko'ra  farqlanadi.  Bosl 
lang* ich  va  oxirgi  moddalar  sonining  o'zgarishiga  qarab,  reaks 
yalar  quyidagi  turlarga  bo'linadi:  birikish,  parchalanish,  o ‘r 
olish  va  almashinish  reaksiyalari.
Birikish  reaksiyalari.  Reaksiya  natijasida  ikkita  yoki  bir  nech 
moddalardan  bitta  yangi  modda  hosil  bo‘ladigan  reaksiyalar  bii 
kish  reaksiyalari  deyiladi.  Masalan:
S 0 3+  H20   =   H
2
S
0
4
 
C a 0 + C 0
2
  =   C aC 0
3
HCl + N H
3
  =  N H
4
C1 
N H 4OH  + C 0
2
 = N H
4
H C 0
3
yoki  oddiy  moddalardan  kalsiy  oksidining  hosil  bo‘lishi:
2Ca + 0
2
 =  2CaO
Ajralish  reaksiyalari.  Reaksiya  natijasida  bitta  moddadan  t 
nechta  yangi  moddalar  hosil  bo'lsa,  bunday  reaksiyalar  parchal 
nish  reaksiyalari  deyiladi.  Masalan,  Bertolle  tuzining  parchal 
nishi:
4K C 1 0
3
 =  KCl  +  3K C10
4  
yoki  malaxit  qizdirilganda  uchta  yangi  modda  —  mis(II)  oksi 
suv  va  karbonat  angidrid  hosil  boMishi:
C u
2
C H
2
0
5
 = 2CuO +  H 20   +  C 0
2
O‘rio  olish  reaksiyalari.  Oddiy  va  murakkab  moddalar  o'za 
ta ’sirlashib,  natijada  oddiy  modda  atomlari  murakkab  mod< 
elem entlaridan  birining  o'rnini  olsa,  bunday  reaksiyalar  o7 
olish  reaksiyalari  deyiladi.  Masalan,  kumush  nitratda  kumushnii 
o ‘mini  rux  olishi:
2AgN0
3
 + Zn = Z n (N 0
3 ) 2
 + 2Ag 
yoki  xloming  bromni  siqib  chiqarishi:
2NaBr + Cl2=  Br2+  2NaCl
Almashinish  reaksiyalari.  Ikkita  modda  o‘zining  tarkibiy  qisr 
lari  bilan  alm ashinib,  ikkita  yangi  m odda  hosil  qiladig;
18

reaksiyalar  almashinish  reaksiyalari  deyiladi.  Masalan,  aluminiy 
oksidning  sulfat  kislota  bilan  o ‘zaro  ta’siri:
A1
2
0
3
  +3H
2
S 0
4
 = A1
2
(S 0
4
)
3
+3H 20  
yoki  kalsiy  xloridning  kumush  nitrat  bilan  ta ’siri:
CaCl
2
 + 2A gN 03=  2AgCl + C a (N 0
3 ) 2
Issiqlik  chiqish  yoki  yutilish  alomatiga  ko'ra,  kimyoviy  reak­
siyalar  —  ekzotermik  va  endotermik  reaksiyalarga  bo'linadi.  Issiqlik 
chiqishi  bilan  boradigan  reaksiyalar  ekzotermik  reaksiyalar  deyila­
di.  Masalan,  vodorod  bilan  xlordan  vodorod  xlorid  hosil  bo'lish 
reaksiyasi:
H
2
 + C1
2
 = 2HC1, 
AH = —1846 kJ
Atrof-muhitdan  issiqlik  yutilishi  bilan  boradigan  reaksiyalar 
endotermik  reaksiyalar  deyiladi.  Masalan,  azot  bilan  kisloroddan 
azot  (II)  oksid  hosil  bo‘lish  reaksiyasi  yuqori  haroratda  boradi:
N
2
 + 0
2
 =  2NO, 
AH  =  180,8 kJ
Reaksiya  natijasida  ajralgan  yoki  yutilgan  issiqlik  miqdori 
jarayonning  issiqlik  effekti  deyiladi.  Kimyoning  turli  jarayonlardagi 
issiqlik  effektlarini  o'rganadigan  bo'limi  termokimyo  deyiladi.
Reaksiyalarning  issiqlik  effektlari  ham  yozilgan  kimyoviy 
tenglamalar  termokimyoviy  tenglamalar  deyiladi.  Bunday  teng- 
lamalarda  formulalar  oldidagi  koeffitsiyentlar  tegishli  modda- 
laming  mollar  sonini  bildiradi  va  shu  sababli  kasr  sonlar  bo'lishi 
ham  mumkin.
Termokimyoviy  tenglamalarda  moddalaming  holati  ham  ko'r- 
satiladi:  kristall  (k),  suyuq  (s),  gazsimon  (g),  erigan  (e)  va  b. 
Issiqlik  effektini  AH  (delta  ash  deb  o'qiladi)  bilan  belgilash,  kilo- 
joullarda  (kJ)  ifodalash  va  moddaning  reaksiya  tenglamasida 
ko'rsatilgan  mollar  soniga  nisbatan  olish  qabul  qilingan.  Endoter­
mik  jarayonlarda  (issiqlik  yutiladi,  AH  > O)  issiqlik  effektlarining 
ishorasi  musbat  va  ekzotermik  jarayonlarda  (issiqlik  chiqadi, 
AH  <  O)  manfiy  hisoblanadi.
Ekzotermik  reaksiyalar  uchun  AH  belgisi  oldidagi  minus 
ishora  reaksiya  mahsulotlarida  energiya  zaxirasi  boshlang'ich 
moddalardagiga  nisbatan  kam  ekanligini  bildiradi.  Endotermik 
reaksiyalar  uchun  AH  qiymatlari  oldidagi  plus  ishora  reaksiya 
mahsulotlari  tashqi  muhitdan  issiqlikni  yutib,  o ‘z  energiyasini 
boshlang'ich  moddalarning  energiyasiga  nisbatan  ko‘paytirganligini 
bildiradi.
19

Maktab  kimyo  darsliklarida  va  ko'pchilik  o‘quv  qo'llanmal 
reaksiyalaming  issiqlik  effektlari  Q  orqali  belgilanadi  va  agar  is 
lik  chiqadigan  bo'lsa,  musbat,  agar  issiqlik  yutiladigan  bo 
manfiy  hisoblanadi.  Ravshanki  AH =  -Q .  Issiqlik  effektlarini 
keltirgan  belgilanishiga  rioya  qilish  lozim,  chunki  u  termodinan 
bilan  bir  xilda  bo‘lishi  uchun  shunday  belgilangan.
Reaksiyaga  kirishayotgan  moddalaming  to'liq  reaksiya  m 
sulotlariga  aylanishi  yoki  aylanmasligiga  ko'ra  reaksiyalar  qaytai 
qaytmas  reaksiyalarga  bo'linadi.
Faqat  bir  yo'nalishda  boradigan  va  reaksiyaga  kirishayot 
boshlang'ich  moddalar  oxirgi  mahsulotlarga  to'liq  aylanadij 
reaksiyalar  qaytmas  reaksiyalar  deyiladi.
Bunday  reaksiyaga  kaliy  xloratning  (Bertolle  tuzining)  c 
dirilganda  parchalanishini  misol  qilib  keltirsa  boiadi:
2KC10
3
 = 2KCI  + 3 0 2t
Kaliy  xloratning  hammasi  kaliy  xlorid  bilan  kislorodga  ayl< 
gandan  keyingina  reaksiya  to‘xtaydi.  Qaytmas  reaksiyalar  uncha 
ko‘p  emas.  Ko'pchilik  reaksiyalar  qaytar  bo'ladi.
Bir  vaqtning  o'zida  bir-biriga  qarama-qarshi  boradigan  res 
siyalar  qaytar  reaksiyalar  deyiladi.
Qaytar  reaksiyalaming  tenglamalarida  chap  va  o'ng  qisml 
orasida  qarama-qarshi  tomonlarga  yo'nalgan  ikkita  strelka  qo'yila 
Bunday  reaksiyalarga  vodorod  bilan  azotdan  ammiak  sintez  qili 
misol  bo‘Ia  oladi:
3/2H
2
+ l/2 N
2
<->NH3,  AH  = -4 6 ,2  kJ/mol
Reaksiyaga  kirishayotgan  moddalar  tarkibiga  kiruvchi  ator 
laming  oksidlanish  darajasining  o'zgarishiga  qarab  atomlarnii 
oksidlanish  darajasi  o'zgarmaydigan  reaksiyalar  va  oksidlanisl 
qaytarilish  reaksiyalari  bo'ladi.  Atomlaming  oksidlanish  daraji 
o'zgarishi  bilan  boradigan  reaksiyalar  oksidlanish-qaytarilish  rea, 
siyalari  deb  aytiladi.
1.9.  Moddalar  massasining  saqlanish  qonuni
H ar  qanday  reaksiya  mahsulotlari  boshlang'ich  moddal 
qanday  atomlardan  tuzilgan  bo'lsa,  shunday  atomlardan  tark 
topgan  bo'ladi.  Atomlar  kimyoviy  reaksiyalar  vaqtida  saqlan 
qoladi,  demak,  ulardan  har  birining  va,  binobarin,  jami  ator 
laming  massasi  ham  saqlanib  qolishi  kerak.  Bu  holda  har  qand 
reaksiya  mahsulotlarining  massasi  boshlang'ich  moddalarnii 
massasiga  teng  bo'lishi  lozim.
20

Reaksiyaga  kirishayotgan  m oddalar  massasining  yig'indisi 
reaksiya  natijasida  hosil  bo'lgan  moddalar  massalari  yig'indisiga 
tengdir.
Atom-molekular  ta’limot  nuqtayi  nazaridan  massaning  saq- 
lanish  qonuni  shunday  tushuntiriladi:  kimyoviy  reaksiya  natijasida 
atomlar  yo'qolmaydi  va  yo'qdan  paydo  ham  bo‘lmaydi,  balki  ular 
qayta  gruppalanadi.  Atomlar  soni  reaksiyadan  oldin  ham,  keyin 
ham  o ‘zgarmaganligi  sababii  ularning  umumiy  massasi  ham
o ‘zgarmaydi.
Massaning  saqlanish  qonunini  1748-yilda  M.V.  Lomonosov 
shunday  ta ’riflagan  edi:  „Tabiatda  sodir  boMadigan  bar  qanday 
o'zgarishning  mohiyati  shundaki,  biror  jismdan  qancha  miqdor 
kamaysa,  ikkinchi  jismga  shuncha  miqdor  qo‘shiladi.  Demak, 
materiya  biror  joyda  kamaysa,  ikkinchi  o'rinda  ko‘payadi“.
M assaning  saqlanish  qo n u n id an   m oddalar  y o ‘qdan  bor 
boim aydi  va  mutlaqo  yo'qolib  ham  ketmaydi,  degan  xulosa  kelib 
chiqadi.  Shu  sababii  agar  kimyoviy  reaksiya  vaqtida  modda  yo'q 
narsadan  paydo  bo'layotganga  yoki  m utlaqo  izsiz  yo'qolib 
ketayotganga  o'xshasa,  biz  reaksiyada  qatnashayotgan  va  reaksiya 
natijasida  hosil  bo'layotgan  moddalami  to'liq  hisobga  olmagan 
boiam iz.
1.10.  Modda  tarkibining  doimiylik  qonuni
Tarkibning  doimiylik  qonuni  kimyoning  asosiy  qonunlari 
qatoriga  kiradi.
Har  qanday  kimyoviy  toza  birikma,  olinish  usulidan  qat’i 
nazar,  o'zgarmas  miqdoriy  tarkibga  ega.
Masalan,  uglerod  (IV)  oksid  (karbonat  angidrid)  C 0
2
  ning 
tarkibini  ko‘rib  chiqamiz.  U  uglerod  bilan  kisloroddan  tarkib 
topgan  (sifat  tarkibi).  C 0
2
  da  uglerodning  miqdori  22,27 %,  kislo- 
rodniki — 72,73  %  (miqdoriy  tarkibi).
Atom-molekular  ta ’limot  tarkibning  doimiylik  qonunini  tu- 
shuntirishga  imkon  beradi.  Atomlaming  massasi  o‘zgarmas  bo‘l- 
ganligi  sababii  moddaning  massa  tarkibi  ham  umuman  o'zgarmas 
bo‘ladi.
Tarkibning  doimiylik  qonuni  har  xil  kimyoviy  birikmalami 
qayta-qayta  analiz  qilish  natijasida  topildi.  Biroq  kimyoviy  birik­
ma  tarkibini  faqat  analiz  yo'li  bilangina  emas,  balki  sintez  yo'li 
bilan  ham  aniqlash  mumkin.  Masalan,  suv  elektr  toki  bilan 
parchalanganda  hamma  vaqt  bir  og‘irlik  qism  vodorod  va  sakkiz 
og'irlik  qism  kislorod  hosil  boMadi.  Buning  aksincha  vodorod  bilan
21

kislorod 
1
  : 
8
  nisbatda  aralashtirilib  aralashma  portlatilsa,  vod( 
bilan  kislorod  qoldiqsiz  birikadi.  Basharti  gazlardan  biroi 
yuqorida  aytilgandan  ko'ra  ortiqroq  olinsa,  ortiqcha  gaz  birikn 
kirmay  qoladi.  Shunga  ko'ra,  murakkab  modda  hosil  bo'lis 
elementlar  bir-biri  bilan  hamisha  ma'lum  og'irlik  nisbatda  birik 
deyish  mumkin.  Kimyoviy  elementlar  bir-biri  bilan  qanday  og‘ 
miqdorlarda  birikishini  ko‘rsatadigan  sonlar  ekvivalent  deb  atal 
(Ekvivalent  degan  so‘z  baravar  miqdorlar  degan  ma’noni  bi 
radi.)  Elementlar  o'zaro  birikkandagina  emas,  balki  birikmals 
bir-birining  o'mini  ham  xuddi  shunday  miqdorda  oladi.
Tarkibning  doimiylik  qonunidan,  bir  xil  tarkibli  birikm; 
hamma  vaqt  bir  xossalarga  ega  bo'ladi,  degan  xulosa  chiqai 
yaramaydi,  tarkibi  bir  xil,  xossalari  har  xil  bo'lgan  juda  k 
moddalar  ma'lum.
Kimyoning  rivojlanishi  shuni  ko'rsatadiki,  o'zgarmas  tark 
birikmalar  bilan  bir  qatorda,  o'zgaruvchan  tarkibli  birikma 
ham  bo'lar  ekan.  N.S.  Kumakovning  taklifiga  ko'ra,  o'zgam 
tarkibli  birikmalar  daltonidlar  (ingliz  kimyogari  va  fizigi  Daltc 
ning  xotirasiga),  o'zgaruvchan  tarkiblilari — bertollidlar  (shunt 
birikmalar  borligini  oldindan  aytgan  fransuz  kimyogari  Bertc 
xotirasiga)  deb  ataladi.  Daltonidlaming  tarkibi  butun  sonli  stex 
metrik  indekslari  bor  oddiy  formulalar  bilan  ifodalanadi,  mai 
lan,  H
2
0 ,  HJ,  CC14,  C 0 2.  Bertollidlaming  tarkibi  o ‘zgarib  tui 
di  va  stexiometrik  nisbatlarga  muvofiq  kelmaydi.  Masalan,  ur 
(VI)  oksidning  tarkibi,  odatda,  U 0
2
  formula  bilan  ifodalana 
Haqiqatda  esa  uning  tarkibi  U 0
2
 
5
  dan  U 0
3
  gacha  bo'ladi.  Olini 
sharoitiga  qarab  vanadiy  (II)  oksidning  tarkibi  VO
0 9
  dan  VO 
gacha  bo'lishi  mumkin.
O 'zgaruvchan  tarkibli  birikmalar  borligi  munosabati  bil 
tarkibning  doimiylik  qonunining  hozirgi  ta'rifiga  aniqlik  kiriti 
kerak  bo'ladi.
Molekular  strukturali,  ya’ni  molekulalardan  tuzilgan  birikm 
larning  tarkibi,  olinish  usulidan  qat’i  nazar,  o'zgarmas  bo'lai 
Nomolekular  strukturali  (atomli,  ionli  va  metall  panjarali)  biri 
malarning  tarkibi  esa,  o'zgarmas  bo'lmaydi  va  olinish  sharoitlari 
bog'liq  bo'ladi.
Masalan,  vanadiy  (II)  oksidning  tarkibi  temperaturaga 
sintezda  ishlatiladigan  kislorodning  bosimiga  bog'liq  bo'lai 
Elementlarning  izotop  tarkibini  ham  hisobga  olish  kerak:  mai 
lan,  odatdagi  suvda  11,19  %,  og'ir  suvda  esa 
2 0
  %  vodor 
bo'ladi.
22

Izomeriya  deb  ataladigan  bu  hodisa  bilan  organik  moddalarni 
o'rganishda  tanishamiz.