Ma’lumki, ilmiy-texnika taraqqiyotida kimyoning ahamiyati katta

3.5-rasm. 
Valent  orbitallarining  sp2  - gibridlanishi.
molekulasi  markazida  В  atomi  joylashgan  yassi  teng  tomonli 
uchburchak  shaklida  bo‘ladi.  Gibrid  orbitallaming  o‘qlari  orasidagi 
burchak 
1 2 0
° ni  tashkil  etadi,  to 'rtta  atomning  hammasi  bitta 
tekislikda  yotadi.
Metan  molekulasi  hosil  boMishida  uglerod  atomi  qo'zg'algan 
holatga  o‘tadi.  Natijada  juftlashgan  2s2-  elektronlar  bir-biridan 
ajraladi,  ya’ni  ikki  elektronli  bulut  bir  elektronli  bulutga  ayla- 
nadi.
n —  2  [ТГ 
n  =
 
1 ftXI
îT î
Px  Py  Pi
Ш
El
P 
11  t
Px  P V  Pz
6C  
lsi2s22p'x2 p \
6C   1 
¿2sl2pl¿ p l¿ p lt
83

Sxemadan  ko'rinib  turibdiki,  ug 
atomining  asosiy  holatida  juftlashm 
ikkita  elektroni  bo'ladi 
( 2
  valentli),  i 
g'algan  ho latid a  esa  (yulduzcha  I 
belgilangan)  to‘rtta  elektroni  boiib  (4 
lentli),  vodorodning  4  ta  atomini  t  
tirib  olishi  mumkin:
H
C  + 4H •-*  H
3.6-rasm .  Metanning 
tetraedrik molekulasida 
kimyoviy bog'lar yo‘nalishi.
C :H  
H
Metan  molekulasi  hosil  bo'lishida 
lerod  atomida  bitta  s-  va  uchta  p-  e 
tronlaming  orbitallari  gibridlanadi  va  to‘rtta  bir  xil  gibrid  orbit 
hosil bo‘ladi (3.5-  rasm).  Bunday gibridlanish spi- gibridlanish deyi 
Gibrid  orbitallarining  o'qlari  orasidagi  valent  burchak  109°  28 
teng.  Uglerod  atomining  to'rtta  gibrid  spi -  orbitallari  bilan  to 
vodorod atomi ¿-orbitallarini bir-birini qoplashi  natijasida to'rttz 
xil bog‘lanishli mustahkam metan molekulasi hosil bo'ladi (3.6-  ras 
Gibridlanishda gibridlangan orbitallar orasidagi burchak qiyr 
atomlar  radiusiga  ham  bog'liq  bo'ladi.  Masalan,  s/^-gibridlanis 
ega  bo'lgan  molekulalarda  atom  radiuslariga  mos  ravishda  bu re 
qiymati  kamayishini  kuzatishimiz mumkin:
CH
4
 
N H
3
 
H20  
H2S 
109°28‘ 
107°0 
104,5° 
94,0°
3.2- jai
Markaziy  atomning  gibridlanish  turi  va  molekulalar  tnzilishi
H2Se
91°
Gibridlanish  turi
Molekulaning  tuzilishi
sp1-
C 0 32-;  N 0 2;  C2H4
B -A < ^ B 
/ * \  
B 
B 
B
sp>-  P4O l0 
B 
C H 4;  B F -4; 
P2Ss 
1 
CC14;  BH4;
p o
3 
*  
[C1CVI
3
_  
B 
j, 
B  N ÍV  
PO^ 
B
PCI3;  (N H 3);  P F 3 
P H 3;  [C103  |
•I-
A
B  1  B 
B
H 2<
H 2Í
• • 
••
X
B 
B
84

3 .2-jadvalning  davomi
sp*dl 
B
l / B
B - A <
1 
B
PC15,  P F 5,  F e(C O )s 
B
CO
1
00 
— 
> 
— 
00
 
A
 
00
B
b
-!< ;
i 
■
 
B
B
= - k :  
i  ' 
B
sfP-d1- 
B
| 
(C r(H 20 ) 6| 3+
lF e (H 20 ) 6l 2+
1 
|F e (H 20 ) 6| l3+ 
B
|C oF6)3",  |C o (N H 3)6l3+,  |P F 6r ,  
|C u(H 30 ) 6]2+,  [AIF6]3- .  [A1(H20 ) 6]3+
B
b
O /
b
B ^ j ^ B
[SbF5I2*
BXL B
B ^ ^ B
Ma’lumki,  aksariyat  moddalaming  ionlari  kompleks  hosil  qi- 
lish  xossasiga  ega.  Ulaming  4-  va  5-  elektron  qavatlaridagi  s-,  p, 
d- orbitallari,  sp*d],  spid2  kabi  murakkab  gibrid  orbitallarini  hosil 
qiladi.  Shunga  asosan  ulaming  tuzilishi  spPd1-  bo'lsa,  asosi  kvadrat 
bo'lgan  prizma(k.s  = 5 ),  uch  yoqlamaantiprizma,  sp3-  d2-  gibrid 
orbitallar  asosan  oktaedrik  tuzilishli  molekula  yoki  ionlami  hosil 
qiladi  (3.2-jadval).
3.3.  Ion  bog‘lanish
Elektrmanfíyligi  jihatidan  bir-biridan  keskin  farq  qiluvchi 
atomlar  o ‘zaro  ta’sirlashganda  ion  bog‘lanish  hosil  bo'ladi.  Ion 
bog‘lanish  elektrostatik  nazariya  asosida  tushuniladi.  Bu  nazariyaga 
muvofiq  atomning  elektron  betishi  yoki  elektron  biriktirib  olishi 
natijasida  hosil  bo‘ladigan  qarama-qarshi  zaryadli  ionlar  elektro­
statik  kuchlar  vositasida  o'zaro  tortishib,  ulaming  tashqi  qavatida 
8
  ta  (oktet)  yoki 
2
  (düblet)  elektroni  bo'lgan  barqaror  sistema 
hosil  qiladi.  Masalan,  tipik  metallar  (litiy  Li,  natriy  Na,  kaliy 
K),  tipik  metallmaslar,  asosan,  galogenlar  bilan  ion  bog'lanish 
hosil  qiladi.  Lekin  shuni  ham  nazarda  tutish  kerakki,  ishqoriy 
metallar  hatto  kislorod  va  oltingugurt  kabi  elektrmanfiy  element- 
lar  bilan  o'zaro  ta’sirlashganida  ham  to'la  ion  bog'lanish  hosil 
bo'ladi.
85

Ion  bogManishli  moddalar  kristall  holatda  uchraydi.  Shuni 
dek,  suvli  eritmalarda  ion  bog‘lanishli  molekulalar  o'miga  ul; 
tashkil  etuvchi  ionlar  bo'ladi.
Ion  bogManishli  birikm alar,  asosan,  qiyin  suyuqlanadi 
qattiq  moddalardir.  Masalan,  N aC l  ning  suyuqlanish  temp( 
turasi  800'C,  KC1  niki  768°C.  Ion  bogManishli  moddalarr 
suvdagi  eritmalari,  hatto,  moddaning  o'zi  qizdiríb  suyuqlanti 
gañida  ham  elektr  tokini  yaxshi  o'tkazadi.
lonlararo  o ‘zaro  ta ’sir  natijasida  ion  bogManish  hosil  boM; 
Har  qaysi  ionni  zaryadlangan  shar  deb  qarash  mumkin:  shur 
uchun  ionning  kuch  maydoni  fazoda  hamma  yo'nalishlar  bo‘yi 
tekis  tarqaladi,  ya’ni  ion  o ‘ziga  qarama-qarshi  zaryadli  bosl 
ionni  har  qanday  yo'nalishda  bir  tekisda  torta  oladi.  Demak, 
bogManish  yo‘naluvchanlik  xossasini  namoyon  qilmaydi.  Bun< 
tashqari,  manfiy  va  musbat  ion  o ‘zaro  birikkan  boMsa  ham  mai 
ion  boshqa  musbat  ionlami  tortish  xossasini  yo‘qotmaydi.  Ma 
lan, 
+ 1
  zaryadli  musbat  ion  ham  yonida  bitta  manfiy  ion  be 
shiga  qaramay,  yana  boshqa  manfiy  ionni  o ‘ziga  torta ven 
Demak,  ion  bogManish  to'yinuvchanlik  xususiyatiga  ega  emas 
Ion  bogManish  yo‘naluvchanlik  va  to'yinuvchanlik  xossalai 
ega  boMmaganidan,  har  qaysi  ion  atrofída  maksimal  miqdo 
unga  teskari  zaryadli  ionlar  boMadi.  Ionlaming  maksimal  miqc 
kation  va  anionlar  radiusining  bir-biriga  nisbatan  katta-kichiklif 
bogMiq.  Masalan,  Na+  atrofída  eng  ko'pi  bilan 
6
  ta  xlor,  < 
atrofída  esa 
8
  ta  xlor  ioni  joylasha  oladi.
Shu  sababli  ham  bitta  musbat  va  bitta  manfiy  iondan  ib< 
ion  bogManish  odatdagi  sharoitda  yakka-yakka  mavjud  b< 
olmaydi,  ular  birlashib  juda  ko'p  ionlardan  tashkil  topgan  m< 
kula  —  kristallni  hosil  qiladi.
Ion  bogManish  ishqoriy  metallaming  galogenidlaridan  tash< 
ishqor  va  tuzlar  kabi  birikm alarda  ham  mavjud  boMa  oh 
Masalan,  natriy  gidroksid  NaOH  va  natriy  sulfat  N ajS 0
4
  da 
bogManishlar  faqat  natriy  va  kislorod  atomlarí  orasidagina  ma\ 
(boshqa  bogManishlaming  hammasi  kovalent  qutbli  bogMani 
lardan  iborat)  bo'ladi.
Shuning  uchun  ham  ishqor  va  tuzlar  suvdagi  eritmala 
quyidagicha  dissotsilanadi:
NaOH  ->  Na+  +  OH"
Na
2
S 0
4
 -*■ 2Na+  +  S 0 42"
86

Kimyoviy  bog‘lanish  turlari  orasida  keskin  chegara  qo'yish 
qiyin.  Ko'pchilik  birikmalarda  kimyoviy  bogManish  oraliq  vaziyatni 
egallaydi;  masalan,  kuchli  qutbli  kimyoviy  bog‘lanish  ion  bog1- 
lanishga  yaqin  bo‘ladi.  Ayni  kimyoviy  bogManish  o ‘z  xususiyati 
bilan  ion  bogManishga  yaqinroq  boMsa,  uni  ion  bogManish  deb, 
kovalent  bogManishga  yaqinroq  boMsa,  kovalent  bogManish  deb 
qaraladi.
3.4.  Qutbli  va qutbsiz  molekulalar
Elektrmanfiyligi  bir  xil  boMmagan  ikki  atom  orasida  kimyoviy 
bog‘  hosil  boMsa,  um um iy  elektron  juft  u  yoki  bu  atomga 
nisbatan  simmetrik  joylasha  olmaydi.  Bu  molekulalarda  qarama- 
qarshi  zaryadlaming  „ogMrlik  markazi“  bir  nuqtaga  tushmaydi. 
Shuning  uchun  ular  qutbli  molekulalar  deb  ataladi;  ular  ikki 
qutbli  bo‘lganligi  uchun  ularga  dipol  degan  nom  ham  berilgan.
Qutbli  molekulalardan  iborat  birikmalarga  suv,  ammiak, 
vodorod  ftorid  va  boshqa  moddalar  misol  boMa  oladi.  Suv  mole- 
kulasida  elektron  juftlar  vodorod  atom laridan  ko‘ra  kislorod 
atomiga,  vodorod  ftorid  molekulasida  esa  ftor  atomiga  yaqinroq 
joylashgan.  H20   va  HF  nosimmetrik  molekulalardir.  Demak,  ikki 
yadro  orasida  nosimmetrik  joylashgan  elektron  ju ft  tufayli  hosil 
b o ‘lgan  ko va len t  bog'lanish  qutbli  bog'lanish  deyiladi.
 
Agar 
elektron  juft  bir  atomdan  ikkinchi  atomga  batamom  o'tib  ketsa, 
qutbli  bogManish  ion  bogManishga  aylanadi.  Agar  elektron  juft 
hosil  qilgan  manfiy  markaz  bilan  molekuladagi  ikkala  yadro 
tufayli  hosil  boMgan  musbat  zaryad  markazlari  fazoning  bir 
nuqtasiga  to ‘g‘ri  kelsa,  bunda  biz  kovalent  bogManishga  ega 
boMamiz.
Qutbsiz  kovalent  bogManishli  molekulalar 
qutbsiz
 
yoki 
gomeo- 
polar
 
molekulalar  deyiladi.  Bunday  molekulalarda  bogMovchi  elek­
tron  bulut  ikkala  atom  yadrolari  orasida  simmetrik  taqsimlanadi  va 
yadrolar  unga  bir  xil  darajada  ta ’sir  etadi.  Bunga  bitta  elementning 
a to m la rid a n   tark ib   topgan  H 2,  F 2,  C l2,  0
2
  va  b.  oddiy 
moddalaming  molekulalari  misol  boMa  oladi.  Bunday  molekulalar 
dipolining  elektr  momenti  nolga teng. Yuqorida ta’kidlab  o'tilgani- 
dek,  ko‘pchilik  murakkab  moddalaming  simmetrik  tuzilgan  mole- 
kulalarida  atom lar  orasidagi  m olekulalar  qutbli  boMsa  ham, 
molekulalaming  o ‘zi  qutbsiz  boMadi.  Qutbsiz  kovalent  bogManishli
87

moddalar  ko‘p  emas.Qutbli  molekulalaming  dipol  momenti  nol 
dan  katta,  qutbsiz  molekulalaming  dipol  momenti  nolga ten 
bo'ladi.
Nisbatan  erkin  elektronlarning  metall  ionlari  bilan  o ‘zar 
ta’sirlashuvi  natijasida  hosil  bo'ladigan  bog'lanish  metall  bog'la 
rtish  deyiladi  (3.7-rasm).  Metall  bog‘lanish  suyuq  Hg  dan  tashqai 
barcha  metallarga  xos.
Metallarning  suyuqlanish  va  qaynash  temperaturasining  yuqo 
riligi,  metall  sirtidan  yorug'lik  va  tovushning  qaytishi,  ularda 
issiqlik  va  elektr  tokining  yaxshi  o'tishi,  zarb  ta’sirida  yassilanish 
kabi  xossalar  metallarning  eng  muhim  fizik  xossalaridir.  B 
xossalar  faqat  metallarga  xos  bo'lgan  metall  bog‘lanish  mavjudlig 
bilan  tushuntiriladi.
Metall  atomida  valent  elektrorüar  soni  u  qadar  ko‘p  emai 
lekin  metall  atomida  elektronlar  bilan  to‘lmagan  orbitallar  ko'j 
Valent  elektronlar  metall  atomining  yadrosi  bilan  zaif bog'langar 
Shuning  uchun  ular  m etallning  kristall  panjarasidagi  métal 
ionlari  orasida  erkin  harakat  qiladi.  Metall  tuzilishini  quyidagich 
tasavvur  qilish  kerak:  metallning  kristall  panjara  tugunlarid 
musbat  zaryadli  metall  ionlari  (kationlar)  zieh  joylashgan  bo'lit 
atomlaming  valent  elektronlari  panjara  ichida  erkin  harakat  qiladi 
Bu  elektronlarning  harakati  gaz  molekulalarining  harakatini  eslat 
ganligi  uchun  ular  „elektron  gaz“  deb  atalgan.  Demak,  har  bi 
atom  o‘z  valent  elektronini  o'rtaga  tashlaydi  va  ular  ko‘p  miq 
dordagi  metall  ionlarini  bir-biri  bilan  bog‘lab  turadi.  Shu  bilai 
birga,  bu  elektronlar  erkin  harakatlana  oladi.  Binobarin,  metallar 
da  kimyoviy  bog'lanishning  harakatchan  turi  (deyarli  lokallanmaga 
elektronlar  hosil  qilayotgan  bog'lanish)  borligini  ko'ramiz.
3.5.  Metall bogianish
-J—j 
metall atomlari
metall ionlari 
•  
elektronlar
3.7-  rasm.  Metall  panjarasidagi  metall  bogManish.
88

3.6.  Vodorod  bogManish
Biror  molekulaning  vodorod  atomi  bilan  boshqa  moleku- 
laning  kuchli  elektrmanfiy  elem ent  (O,  F,  N)  atomi  orasida 
yuzaga  keladigan  bog'lanish 
vodorod  bog'lanish
 
deb  ataladi.
Nima  sababdan  faqat  vodorod  atomi  ana  shunday  alohida 
kimyoviy  bog‘Ianish  hosil  qiladi,  degan  savol  tug'ilishi  mumkin.
Buning  sababi,  vodorod  atomining  radiusi  nihoyatda  kichik 
ekanligida,  deb  javob  bersa  bo'ladi.  Undan  tashqari,  vodorod 
atomi  o'zigina  elektronni  siljitsa  yoki  batamom  yo'qotsa,  u  nis- 
batan  yuqori  musbat  zaryadga  ega  boladi;  biror  molekulaning 
vodorod  atomi  ana  shu  musbat  zaryad  hisobiga,  qisman  manfiy 
zaryadga  ega  bo'lgan  va  boshqa  molekula  (HF,  H
2
0 ,  N H 3)lar 
tarkibiga  kirgan  elektrmanfiy  element  atomi  bilan  o'zaro  ta’sir- 
lashadi.
Ba'zi  bir  misollarni  ko'zdan  kechiramiz.  Biz,  odatda,  suv 
tarkibini  kimyoviy  formula  H20   bilan  tasvirlaymiz.  Lekin  bunday 
ifodalashimiz  u  qadar  toMiq  emas.  Suvning  tarkibini  (H
2
0)/> 
formula  bilan  ko'rsatsak,  to'g‘ri  ish  qilgan  bo‘lar  edik  (bu  yerda 
n  =   2,3,4  va  hokazo).  Buning  to‘g‘ri  ekanligining  sababi  shundaki, 
suvda  ay rim  molekulalar  bir-biri  bilan  vodorod  bog‘lanishlar 
orqali  birikkan  bo'ladi.  Buni  sxematik  ravishda  quyidagicha 
tasvirlash  mumkin:
. . . H 6+ 
H 5* 
.......... o 8- 
........... H ô+ 
H 8+......
\   /  
/   \  
\   /
.....o 5- 
.......... H8* 
№* 
...........0 s" 
......
Vodorod  bog'lanishni  nuqtalar  shaklida  tasvirlash  qabul  qilin- 
gan.  Bu  bog‘lanish  ioni  va  kovalent  bog'lanishlarga  qaraganda 
anchagina  bo'sh,  lekin  oddiy  molekulalararo  o'zaro  ta'sirga  qara­
ganda  ancha  mustahkam  bog'lanish  hisoblanadi.
Temperatura  pasayganda  suv  hajmining  kattalashishi  vodorod 
bog‘lanish  mavjudligi  bilan  tushuntiriladi.  Buning  sababi  shun­
daki,  tem peratura  pasayganda  suv  molekulalari  assotsilanadi. 
Natijada  molekular  „uyumlar“  ning  zichligi  kamayadi.
89

3.7.  Kristall  panjara turiari
M a’lumki,  moddalar  uch  xil: 
gaz,  suyuq
 
va 
qattiq
 
agr 
holatda  boMishi  mumkin.  M oddaning  gaz  va  suyuq  hola 
zarrachalar  tartibsiz  joylashgan  boMadi,  bu  zarrachalar  orasi> 
o'zaro  tortishish  kuchi  zarrachalami  bir  joyda  tutib  turish  uc 
yetarli  emas,  shuning  uchun  bunday  agregat  holatdagi  modda 
ning  muayyan  shakli  boMmaydi.  Qattiq  jismlar,  suyuq  har 
gazsimon jismlaming  aksicha,  ma’lum  mustaqil  shaklga  ega  bo‘ 
bu  shaklni  qanday  vaziyatda  turishidan  qat'i  nazar  saqlab  qol.
Qattiq  moddalar  ichki  tuzilishiga,  ya’ni  zarrachalarining 
1 
biriga  nisbatan  qanday  tartibda  joylashganligiga  qarab  kristall 
am orf  moddalarga  boMinadi.  Bir  moddaning  o‘zi  ham  krist 
ham  am orf  holatda  boMishi  mumkin  (masalan,  kristall  hold 
kvars,  am orf  holdagi  qum tuproq),  lekin  kristall  holat  doii 
amorf  holatga  qaraganda  barqaror  bo‘ladi.  Tabiatda  amorf  hol 
dagi  moddalar  kristall  moddalarga  qaraganda  kamroq  uchray 
Tabiiy  va  sun’iy  smolalar  doimo  amorf  holatda  boMadi.  Am 
jismlaming  eng  tipik vakili  odatdagi  silikat  shishadir,  shu  saba 
amorf  holat  shishasimon  holat  deb  ham  yuritiladi.
Amorf  moddalar  tuzilishi  jihatidan  suyuqliklarga  o'xshaydi 
ulardan  zarrachalarining  harakatchanligi  juda  kamligi  bilan  fa 
qiladi.  Shu  sababli  amorf  moddalar  o ‘ta  sovitilgan  suyuqliklar 
o'xshatiladi.  Kristall  holatning  asosiy  tashqi  belgilari  —  modd 
ning  aniq  muayyan  temperaturada  suyuq  holatga  o ‘tishi  va  tash 
muayyan  geometrik  shaklga  ega  boMishidir.  Kristall  moddalan 
zarrachalar  ma’lum  tartib  bilan  joylashgan  bo‘ladi  va  fazoviy  kri 
tall  panjarani  hosil  qiladi.  Fazoviy  kristall  panjaraning  ko‘p  mar 
takrorlanib,  jismning  butun  hajmini  hosil  qiladigan  qismi 
eh 
merttar  yacheyka
 
deyiladi.
Kristall  panjaralar  zarrachalaming  fazoda joylashish  xususiya 
va  zarrachalar  orasidagi  o'zaro  ta ’sir  turiga  qarab 
molekulai 
atomli,  ionli  va  mefall  panjaralarga
 
bo'linadi.
Bu  panjaralarning  har  biriga  kristall  holatdagi  qattiq  jismlar 
ning  ma’lum  turi  mos  keladi.
Molekular  kristall  panjarali  moddalarda  kristall  panjara  tugun 
larida  neytral  molekulalar  boMadi.  Shu  sababli  molekular  panjar; 
ancha  bo‘sh  va  unda  molekulalar  o‘z  xossalarini  saqlab  qolgai 
boMadi.  Azot,  vodorod,  kislorod  kabi  gazlar  past  temperaturadai 
qattiq  holatga  o'tganida  molekular  kristall  panjara  hosil  qiladi 
Oson  suyuqlanadigan  ko'pchilik  organik  moddalar  kristallari  han 
molekular  panjarali  boMadi.
90

Kristall  panjaraning  ikkinchi  turi  ionli 
kristall  panjaradir.  Ionli  kristall  panjara 
tugunchalarida  ionlar  joylashgan  bo'ladi.
Masalan,  natriy  xlorid  (osh  tuzi)  kristall 
panjarasini  olib  ko'raylik  (3.8-rasm).  Unda 
har  qaysi  natriy  ioni  oltita  xlor  ioni  bilan, 
har  bir  xlor  ioni  esa  oltita  natriy  ioni  bilan 
qurshab  olingan.  Natriy  ioni  musbat,  xlor 
3
.
8
-rism. NaCl ning 
ioni  esa  manfiy  zaryadli  bo'lgani  uchun  bu 
kristall panjaiasi. 
zaryadlangan  zarrachalar  o'zaro  elektrostatik 
kuchlar  bilan  tortishib  turadi,  demak,  bunday  moddalar  mole- 
kulalarida  ionli  bog'lanish  mavjud  bo'ladi.  Ion  panjarali  mod- 
dalaming  suyuqlanish  temperaturasi  yuqori  bo'ladi.  Deyarli  barcha 
tuzlar,  ba’zi  oksidlar  va  asoslarning  kristall  panjaralari  ionli 
bo'ladi.
Atom  kristall  paiyara  hosil  qilgan  moddalarda  panjara  o'zaro 
puxta  kovalent  bog'lanish  bilan  bog'langan  elektmeytral  atom- 
lardan  tarkib  topgan  bo'ladi.  Masalan,  olmosning  kristall  panjarasi 
atom  panjaradir.  Unda  har  qaysi  uglerod  atomi  boshqa  to'rtta 
uglerod  atomi  bilan  bog'langan.  Kovalent  bog'lanish  ancha  puxta 
bo'lganligi  sababli,  bunday  kristallar  juda  qattiq,  suyuqlanish 
temperaturasi  yuqori  bo'ladi.
Metall  kristall  panjarada  musbat  ionlar  tebranma  harakat 
holatida  turadi:  musbat  ionlar  orasida  erkin  elektronlar  barcha 
yo'nalishlarda  tartibsiz  harakatda  bo'ladi.  Bu  elektronlar  panjara 
ichida  bir  ion  ikkinchisi  tomon  bemalol  siljib  yurganligi  sababli 
erkin  elektronlar  deyiladi.  Metallaming  elektr,  issiqlik  o'tkazuv- 
chanligi,  magnit  xossalari  va  metallar  uchun  xos  boshqa  xususi- 
yatlar  ana  shu  erkin  elektronlar  tufaylidir.
Kristall  panjaraning  puxtaligi  va  barqarorligi  uni  hosil  qiluvchi 
ionlar,  atomlar  yoki  molekulalar  orasidagi  o'zaro  ta’sir  kuchlari 
muayyan  miqdor  energiya  bilan  xarakterlanadi.  Bu  energiya  kristall 
panjaraning  energiyasi  deyiladi.  Panjara  energiyasi  qancha  katta 
bo'lsa,  kristall  panjara  shuncha  puxta  bo'ladi.
3.8.  Struktura  fonnulalar
Birikmalaming  tarkibi  kimyoviy  formulalar:  empirik,  elektron 
va  struktura  formulalar  yordamida  tasvirlanadi.
Struktura  formulalarda  kovalent  bog'lanish  chiziqcha  bilan
91

ko'rsatiladi.  U larda,  har  qaysi  chiziqcha  molekulada  atomía 
bogiovchi  bir  juft  elektronni  bildiradi.
Misol  tariqasida  metan,  etilen  va  asetilen  molekulalarin 
formulalarini  keltiramiz.
a)  empirik  formulalar:  CH
4
metan
b)  struktura  formulalari
H
I
H - C - H
I
H
c)  elektron 
H
H :C :H
H
metan
H 
H
I 
I
c  = c
I 
I
H 
H 
formulalar
H 
H
C :  :C
H 
H
etilen
C
2
H
4
etilen
C
2
H
2
asetin
H -C   =  C -H
H : C * : C : H
asetilen
Empirik  formulalar  molekulaning  faqat  sifat  va  miqdoi 
tarkibini,  struktura  formulalari,  ya’ni  tuzilish  formulalari  e 
molekulada  atomlaming  birikish  tartibini,  ulaming  bir-biri  bil; 
qanday  bogManganligini  aks  ettiradi.  Struktura  formulalar  mol 
kulada  atomlaming  fazoviy  joylanishini  aks  ettirmaydi,  bu  joyl 
shish  odatda  ancha  murakab  bo‘ladi.
Elektron  form ulalar  kimyoviy  bog'lanishning  tabiatini 
atomlardan  molekula  hosil  boMish  mexanizmini  ko'rsatadi,  sl 
sababli  organik  birikmalaming  turli  reaksiyalardagi  xususiyati 
tushuntirishda  elektron  formulalardan  ko‘p  foydalaniladi.
3-BOBGA  DOIR  TESTLAR  VA  ULARNING  YECHIMLARI
3.1. 
Quyidagi  moddalarda  azotning  oksidlanish  darajasi 
aniqlang:
a)  H N 0 3; 
b)  (N H 4)2;  C 0 3; 
d)  N 0 2~.
A)  + 4,  + 2,  —2; 
B)  +
6
,  +
6
,  — 2;
C)  +5,  - 3 ,   +3; 
D)  +2,  +4,  +2.
92

Yechish.  a)  Vodorodning  oksidlanish  darajasi  +1,  azotning 
oksidlanish  darajasi  x,  kislorodniki  —2.  Molekulalar  neytralligini 
nazarga  olib,  quyidagi  tenglamani  tuzamiz:  +1+jc+3  •  (—2) = 0
x  = 
6
— 
1
, 
x =   5,
bundan  jt= + 5 ,  ya’ni  H N 0
3
  da  azotning  oksidlanish  darajasi  +5 
ga  teng.
b)  V odorodning  oksidlanish  darajasi  +1  ga,  kislorodniki 
—2  ga,  kaibonatlardagi  uglerodniki  (karbonat  kislotaning  H
2
C 0
3  
tuzlarida)  +4  ga,  azotniki  x  ga  teng.  Tenglama  tuzamiz:
2x + 2  ■ 4(+l)  + (+4)+3  • ( - 2 )  = 0,
2 x=  —
6
, 
x =   - 3 ,
bundan  x = — 3,  ya’ni  (N H
4
)
2
C 0
3
  dagi  azotning  oksidlanish 
darajasi  — 3  ga  teng.
d)  Kislorod  va  azotning  oksidlanish  darajalari 
— 2
  va  x.  N
0
2~ 
ionining  zaryadi 
— 1
  ga  teng  ekanligini  hisobga  olib,  tenglama 
tuzamiz:
x  + 
2
(—
2
) = —
1
, 
x  =  + 3,
bundan  x = + 3 ,   y a’ni  N 0 2_l  ionidagi  azotning  oksidlanish 
darajasi  +3  ga  teng.