Manbashunoslik

3 .3 .1 1 . «Osor ul-boqiya»
Ushbu benazir asar ijodkori qomusiy olim Abu Rayhon Beruniydir 
(973—1048). U tabiiy va ijtimoiy fanlar bo'y icha 150 dan ortiq asarlar 
yaratib, asosan tabiiy fanlar sohasida ulkan kashfiyot va muvaflfaqiyatlarga 
erishgan bo'lsa-da, o'z ining ijtimoiy fan, ayniqsa tarix to'g'risidagi chu q u r 
bilimlarini “ Osor ul-boqiya an al-qurun al-holiya” ( “ Qadimgi xalqlardan 
qolgan yodgorliklar”) ham da “ H indiston” yoki “ Kitab tahqiq molil- 
Hind min manqula fi-1-aql v a-l-m arzum a” (“ Hindlarning aqlga sig'adigan 
va sig'maydigan t a ’limotlarini tadqiq etish”) va “ Kitob u l-m u s am m ara 
fi axbori X o ra zm ” ( “ Xorazm haqidagi axborotlar haqida su h b atlar” ) 
nomli asarlari bilan tarix va madaniyat tarixiga katta hissa qo'shdi.
Ayniqsa, bo'lg'usi tarixchilar uchun “ Osor ul-boqiya” liar t o m o n la m a
nam u n a bo'iadigan qimmatli manbadir. Asar 1000-yili Jurjon shahrida 
yozib tam om langan. U n d a qadimgi O 'rta Osiyo, Yunon, Eron, Hind, 
nasroniy, yahudiy va boshqa xalqlarning islomiyatgacha bo'lgan tarixi, 
urf-odatlari, bayramlari va, asosan, vaqtni hisoblash taqvim — xronologiya 
to 'g 'risid a m u k am m al m a ’lumot beradi. Ushbu asarning XIV asrda 
yaratilgan m o 'ta b a r qo'lyozmasiga nodir rasmlar ishlangan va bu noyob 
s a n ’at obidasi S h o tl a n d iy a p o y tax ti E d in b u rg shallri U n iv e rsite ti 
kutubxonasida 161-raqam ostida saqlanmoqda.
“ Osor ul-boqiya” ning ruscha va o'z bekcha tarjimalari T oshkentda 
1957 va 1968-yillari chop etildi. Kitob Yevropada “ Xronologiya” nomi 
bilan mashhur. Biz asar to'g 'risida ortiqcha m a ’lum otlam i keltirmadik, 
chunki bizning vazifamiz qimmatli yozma m anbalar to'g'risida um um iy 
tushuncha, bilim va yo'nalish berishdir. Ushbu kitob to'g'risida talabalar
153

---

mustaqil ish jarayonida yoki laboratoriya ishi jarayonida chuqurroq va 
keng bilimga ega boMishi maqsadga muvofiqdir.
Beruniyning Xorazm tarixiga oid asari yuqorida zikretilgan nomdan tashqari, 
yana “Tarixi Xorazm” va “ Mashohiri Xorazm” (“Xorazmning mashhur 
kishilari”) nomlari bilan ham mashhur bo'lib, uning ayrim lavhalari — parchalari 
Abulfazl Bayhaqiyning 1056-yili yozib tamomlangan “Tarixi Bayhaq” va Yoqut 
Hamaviyning “ M o‘jam ul-buldon” asarlarida saqlanib qolgan.
Beruniyning “ Kitob fi axborot al-mubayyizot val-karom ita” ( “ Oq 
kiyimlilar va karmatlarning xabarlari haqida kitob”) asari ham tarix ilmi 
uchun alohida qiymatga ega. U n d a o'sha zam onlarda 0 ‘rta Osiyoda 
keng tarqalgan ijtimoiy harakat — karmatlar harakati haqida diqqatga 
sazovor m a ’lumotlar bor.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Beruniyning asarlarida tarix ilmi uchun 
m a ’lumotlar juda ko‘p uchraydi, am m o ulardan tashqari nomi zikr etilgan 
asari uning katta tarixchi olim, etnograf b o ‘lganligini ko'rsatadi.