Manbashunoslik

3.5. Asar tarkibining tahlili
A n’anaga k o ‘ra, tarixiy asarlar «Bismillohi R ah m o n u Rahim » so'zidan 
keyin ham d , ta h m id — A llohga h am d u sano bilan boshlanadi. S o ‘ngra, 
n a’t — M uh am m ad Payg‘am barning ta ’rifi, m aqtovi bitiladi. Y an a t o ‘rt 
sahobalar—Xalifai R oshidin, y a’ni t o ‘g ‘ri y o 'ld a n yurgan xalifalar — Abu 
Bakr Siddiq, U m ar, U sm o n va A lilarning m adhi o ‘rin oladi. S hun dan
keyin tarixchi o ‘z asariga hom iylik qilgan shaxsni ulug‘laydi. A lohida 
ibora «Am m o b a ’d» so ‘zidan so 'n g m uallif o ‘zi va yozm oqchi b o ‘lgan 
asari t o ‘g‘risida ixcham m a ’lum ot yoki shu xususida ayrim tafsilotlarni 
zikr etadi. B uni m ualliflar m uqaddim a yoki debocha deb ataydilar. M ana 
shundan so‘ng asarning asosiy m azm uni bayon etiladi. Tarixiy asarlarda, 
asosan ikki uslubda voqealar bayon etiladi.
a) Xronologik tartibda, ya’ni yilma-yil. Bu tartibda «Tarixi Tabariy», 
«Mujmali Fasixiy», «Matla’ as-sa’dayn» va «Bobumoma» kabi asarlar yaratilgan.
b) Tarixiy asarlarda eng m uhim voqealar alohida sarlavha ostida bayon 
etiladi.
B undan tashqari turli hudu d lard a yuz bergan voqealar alo hida bayon 
etilishi m um kin. Y ana ayrim tarixiy asarlarda yuqoridagi usullar aralash 
holida h am kelishi m um kin.
3.6. Manbaning mazmuniga qarab tahlil etish
H ar bir asarning m azm uni m uallifning o ‘z oldiga q o ‘ygan m aqsad va 
v az ifalarid a n kelib c h iq ib y o ritilg a n b o ‘ladi. M an b a d ag i a sa rn in g
m azm unini yoritish ju d a m uhim va m as’uliyatli ish b o iib , kitob bilan 
t o ‘la ta n ish ib c h iq is h n i ta q o z o e ta d i. P e d a g o g -m u ta x a ssis y o zm a
1 A hm edov B.A. O 'z b e k isto n tarixi m anbalari. — T osh k en t: O 'q itu v c h i, 2001. 68, 263 va 
boshqa betlar.
23

---

manbalardagi asarning boy m azm unini talabalarga ixcham va lo‘n d a tarzda 
bayon etishi zarur. B unda yozm a m anbalar to ‘g ‘risidagi mavjud tavsif — 
kataloglar ham d a ensiklopedik m a’lum o tlardan foydalanishi m um kin. 
U m u m iy tarix ga o id a sa rla rn in g ak sa riy atid a v o q e a la r b ay o n i o ‘z 
xususiyatiga k o ‘ra ikki xil b o ‘lishi m um kin:
a) Boshqa tarixchilar to m o n id an bayon etilgan voqealar zikrini m uallif 
ixcham holda yoki aynan keltiradi. Asarning bu qism i kom pilyatsiya, 
y a’ni o 'zlashtirm a deb ataladi. Kom pilyatsiya so ‘zi inglizcha 
compile — 
tuzm oq m a ’nosini anglatadi.
b) M uallifning shaxsan o ‘zi m a ’lum ot yig‘ib voqealarni bayon etgan 
qismi original, yangi qism i deb ataladi.