Manbashunoslik

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. Yozma manbalarning qanday tavsif usullari mavjud?
2. Kodikologik m a ’lumotlar deganda nimani tushunasiz?
3. Yozma manbadagi asarning tarkibi va mazmuni qanday tahlil qilinadi?
4. Yozma manbalar tarkibi qanday qismlardan iborat bo ladi?
5. Yozma manbaning ilmiy ahamiyati nima bilan belgilanadi?
4-M A V ZU . HUJJATLAR
Darsning mazmuni: H u jjatlarn in g O 'z b e k isto n tarix in in g m u him
m anbalari ekanligi, ularning o 'ttiz t o 'r t tu ri, eng m uhim lari to 'g 'risid a
ta s a w u r beriladi.
Reja:
4.1. H ujjatlar O 'zbekiston tarixining m uhim m anbalari.
4.2. O 'zbekiston tarixiga oid hujjatlar.
4.3. Rasm iy yozishm alar.
4.4. Turli m asalalar haqidagi hujjat, farm on va m aktublar.
Asosiy tushunchalar: Suyboriy xojalari, amirlik, xonlik, yorliq, vasiqa.
25

---

4.1. Hujjatlar — 0 ‘zbekiston tarixining muhim manbalari
Rasm iy hujjatlam i o'rganish — diplom atika — tarix fanining yordam chi 
ilm sohalaridan biri b o 'lib , shuning u ch u n ju d a m uhim ki, hujjatlardagi 
qim m atli m a ’lu m o tlar boshqa yozm a m anbalardagi tarix va tarixda o ‘tgan
voqea, hodisalarni oydinlashtirishga, ulam i tushunishga va h a tto qayta 
k o ‘rib, yangi fikr, m ulohaza va tasaw u rg a olib kelishi m um kin.
Y urtim izning k o ‘p asrlik tarixiga oid yozm a m an b alar qatorida yuz 
yoki yuz ellik m ingdan ziyod hujjatlarni o'rgan ish, ulardagi qim m atli 
m a ’lum otlardan foydalanib, o ‘z tarixim izning qorong‘i sahifalarini yoritish 
k atta ilmiy ahamiyatga ega. Biz hujjat degan so‘zning ikki m a’nosi borligini 
eslatm oqchim iz. Birinchisi — hujjat, dokum ent, akt m a ’nosida b o 'lib , 
podshohlar, am irlar, xonlar, yirik davlat am aldorlari va qozilar n o m id an
bitilib, ularning shaxsiy dastxati va m u h r bilan tasdiqlangan hujjatlar. 
B ular ju d a kam hollarda asl nusxada uchraydi, aksariyat hollarda esa, 
ularning naql qilingan, qayta ko'chirilgan nusxalari saqlangan. Ikkinchi 
m a ’nosi — o 'tm ish d a n qolgan hokim , davlat idoralari, xususiy shaxslarga 
tegishli m aktublar, insholar, arznom a va qaydlarni bildiradi.
R espublikam izda yurtim iz tarixiga oid boy hujjatlar xazinalari b o 'lib , 
m utaxassislar fikricha, ularda jam i yuz ellik m ingdan ziyod hujjat m avjud.
H ujjatlarning eng boy xazinasi O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy 
D avlat arxivida b o 'lib , ularning um um iy soni yuz m ingdan ko 'p dir. U lar, 
asosan Qushbegi arxivi, Buxoro am irlad, Xiva xonlari, viloyatlar hokim lari 
d e v o n va m a h k a m a la rig a te g is h li h u jja t, X V —X IX a s rla rg a o id
vaqfnom alardan iboratdir.
Abu R ayhon B eruniy nom idagi O 'zbekiston F an lar akadem iyasining 
Sharqshunoslik instituti q o 'lyozm a xazinasida tax m in an o 'n m ingdan 
ziyod hujjat m avjud b o 'lib , ular, asosan vaqfnom alar, yorliqlar, savdo 
bitim lari, qarz vasiqalari, ijaraga oid tilxat, d a ’vo arizalar va boshqa turli 
m azm undagi rasm iy hujjatlarni tashkil qiladi. U la r O 'rta Osiyo h ud ud id a 
yaratilgan.
S am arqand, Buxoro, Xiva va boshqa viloyat va shaharlardagi m uzey 
va arxivlarda ham b ir necha m ing hujjatlar saqlanm oqda.
1873-yili X orazm Rossiya tom o n id an zabt etilganidan so 'n g Xiva 
xoni devonidagi hujjatlar m o 'tab ar qo'lyozm alar qatorida Sankt-Peterburg 
shahriga olib ketilgan edi. A ncha m u d d a td a n so 'n g , y a ’ni 1936-yili 
sharqshunos olim P .P .Ivanov Rossiya M illiy kutubxonasi — sobiq M .E . 
S altik o v -S h c h ed rin n om li X alq D avlat ku tu b x o n asid a X ivadan olib 
ketilgan hujjatlarning b ir qismi saqlanayotganini aniqladi. U lar 137 ta 
hujjat edi. K eyinchalik M .Y u.Y o'ldoshev Rossiya F an lar akadem iyasining
26

---

Sharqshunoslik institutida to 'q q izta hujjatni aniqlab, ularni o'rganib, nashr 
etdi. S hunday qilib, jam i 155 ta Xiva hujjatlari ch o p etildi. M azm uniga 
k o ‘ra u larn i ikki qism ga: k irim -c h iq im qay d lari d aftarlari (M e h ta r, 
Q ushbegi, D evonbegiga tegishli) va x on am aldorlari nom lari qayd etilgan 
daftarlaiga ajratish m um kin.
1967-yili Rossiya M illiy kutubxonasida y an a u ch m ingdan k o 'p ro q
Xiva xonlari Kujjatlari borligi aniqlandi va 1962-yili a w a l aniqlangan 
hujjatlar bilan birga T oshkentdagi 0 ‘zbekiston D avlat arxiviga keltirildi. 
Bu h u jjatla r, asosan, Xiva xoni n o m ig a y ozilgan arz n o m a la r, turli 
am ald o rlaig a m uro jaatn o m a, soliq yig‘ini t o ‘g ‘risida m a ’lu m o tn o m a, 
y u rtd a olib borilgan turli tadbirlar, kanal qazish, tu rli t a ’m ir ishlari 
t o ‘g ‘risida edi.
Xiva hujjatlarining m a ’lum qismi 0 ‘z R FA ning A bu R ayhon B eruniy 
nom idagi Sharqshunoslik instituti xazinasida h am mavjud. Bu yerda to 'rtta
qozixona faoliyatini qayd etgan daftarlar b o 'lib , ularda qozixonalarda 
am alga oshirilgan tad b irlar — savdo, qarz, d a ’vo, vasiyat va boshqalar 
to 'g 'risid a m a ’lu m o tla r bitilgan. Bu hujjatlarda Xiva xonligi hududiga 
kiruvchi H azorasp, Q ipchoq, M an g 'it, Q a ta g 'o n , Q o 'n g 'iro t, S hahobod, 
T oshovuzlarda am alga oshirgan ishlar zikri m avjud. Bu daftarlarda 1893— 
1912-yillarda tuzilgan 28205 ta hujjat qayd etilgan.
O 'z b e k isto n tarixiga oid hujjatlarn i O .D .C h ex o v ic h , P .P .Iv an o v , 
M .Y o'ldoshev, E.Yu.Bregel, T .N e ’m atov, A .Shayxova va boshqa olim lar 
o'rganganlar. A m m o, ularning tadqiqotlari c h u q u r ilmiy xarakterga ega 
bo 'lib , asarlari ancha vaqt ilgari chop qilingan, hozirgi kunda ular kam yob 
nashrlarga aylangan.
O 'z b e k i s t o n ta r ix ig a o id h u j j a tla r n i o 'r g a n i s h m u a m m o la r i
O .D .C hexovich to m o n id a n 1969-yili alo h id a m aqolada yoritilib, olim a 
ularning o'zig a m a ’lum bo'lgan o 'ttiz t o 'r t turi borligini qayd qilgan 
b o 'lib , ularning nom larini keltirgan. U la r quyidagilar:
1. 
O m o n n o m a — h arbiy v aziyatda tin c h q o 'y ish va xavfsizligini 
t a ’m inlash haqidagi hujjat; 2. Ariza — m u ro jaatn o m a bilan t a ’m inlash;
3. A h d n o m a — kelishuv; 4. Barot — soliq olish huquqini beruvchi hujjat;
5. V a q fn o m a — m a ’lu m m o l- m u lk n i v a q f q ilis h , y a ’ni x ay riy a 
tashkilotlariga o'tk azish xususidagi hujjat; 6. V asiyatnom a; 7. Vasiqa; 8. 
Vasiqai batot — savdo xususidagi vasiqa; 9. Vasiqai bahshish — tu hfa 
qilinganligi to'g'risidagi hujjat; 10. Vasiqai jo iz — garov to 'g 'risid a hujjat;
11. Vasiqai ijoza — ijara to'g'risidagi hujjat; 12. D aftar — soliqlar haqidagi 
yoki a m a ld o rla r n o m alari va m ao sh lari q ayd qiling an ro 'y x at; 13. 
In o y a tn o m a — tu hfa — oliy m ansabdor shaxs to m o n id a n berilgan hujjat;
27

---

14. Istim olatnom a — soliqni undirish haqidagi buyruq; 15. K abola — 
savdo haqidagi (X—XVI asrlaiga oid) hujjat; 8. M ah z ar — janjal qaydi; 9. 
M anshur — farm on; 10. Misol — viloyatni boshqarish huquqini beradigan 
farm on; 19. M uboraknom a — hokim devoni buyrug‘i yoki u to ‘g ‘ridagi 
m a ’lum ot; 20. N ishon — m anshur bilan b ir m a ’nodagi hujjat; 21. Rivoyat
— m uftiy to m o n id an bahsli m asala b o 'y ich a chiqarilgan yuridik qaror; 
22. Sulhnom a — sulh to ‘g ‘risidagi shartnom a; 23. Tilxat — qarz olinganligi 
to'g'risidag i hujjat; 24. F ath n o m a — harbiy g 'a la b a to 'g 'risid agi e ’lon; 
25. F atvo — rivoyat m a ’nosida; 26. F arm o n ; 27. X atti vakolat; 28. X atti 
d a ’vo, ariza; 29. X atti nikoh — nikoh shartnom asi; 30. X atti taraka — 
m eros taqsim lash haqidagi hujjat; 31. X atti ibro — qarzdan ozod qilish 
yoki d a ’v odan voz kechish to'g'risidagi hujjat; 32. H u k m — qozi yoki 
h o k im h u jjati; 33. H u k m n o m a — h u k m h u jjati; 34. Y orliq — x on
to m o n id a n lavozim ga tayinlash haqidagi hujjat.
U shbu darslikda huquqiy hujjatlar (podsho va xon lam in g farm onlari, 
yorliqlar, inoyatnom alar, rahnom alar, vasiqalar, vaqfnom alar) h aqida 
tushuncha berilib, ayrim nam unalar tarjim alari ham d a rasmiy yozishm alar 
xarakteri, m aktublam ing qisqa m azm uni bayon qilingan.