Manbashunoslik

4.3. Rasmiy yozishmalar
R asm iy y o zish m alar, y a ’ni x o n lar, p o d sh o h la r, a m irla r, ta riq a t 
yetakchilari va shoirlar o ‘rtasidagi yozishm alar h am tarixiy m an b a b o ‘lib 
xizmat qiladi va uning ham ijtimoiy-siyosiy tarixni o ‘rganishdagi aham iyati 
kattadir. U lar, ayniqsa m am lakatdagi ichki vaziyat va m am lakatlararo 
m u n o sab atlarn i o 'rg a n is h d a ta d q iq o tc h ila rg a k a tta m ateria l b erad i. 
S hunday m aktublardan k o ‘plari o ‘z vaqtida k o ‘chirilib kitobat qilingan 
va u la rd a n b irm u n c h a la ri b iz n in g z a m o n im iz g a c h a y e tib k elg an . 
“ M aktubo ti T e m u riy a ” ( “ T em uriylarning m ak tu b lari”), “ M ajm uay i 
m urosilot” ( “ M aktublar t o ‘p lam i”) va boshqalar shular jum lasidandir.
4.3.1. «Maktuboti Temuriya»
“ M aktu boti T em u riy a” h o zird a O 'z b ek isto n R espublikasi F a n la r 
akadem iyasi S harqshunoslik instituti qo ‘lyozm alar fondida 2278-raqam
ostida saqlanayotgan, 191 varaqli XVI asrda kitobat qilingan m aktublar 
m ajm uasining nom idir.
Eronlik olim A bulhusayn N avoiy m azkur m ajm uaga E ro n , Turkiya, 
Ozarbayjon va F ors hukm dorlarining xatlarini h am q o ‘shib, 1991-yili 
“ Isnod va m aktuboti tarixi E ro n (az T em u r to shoh Ism o il” nom i bilan 
nashr etgan. M azkur to ‘plam ga A m ir T em u r va T em uriylar (S hoh ruh , 
Sulton H usayn va boshqalar)ning Fors, O zarbayjon, Iroq va Turkiya 
hukm dorlari bilan yozishm alari jam langan.
Bu yozishmalar Am ir T em ur va Temuriylarning m azkur m am lakatlar 
bilan b o ‘lgan siyosiy m unosabatlari tarixini o ‘rganishga, xususan A m ir 
Tem urning 1381—1404-yillari E ron, Iraq, Ozarbayjon, Suriya va Turkiya 
ustiga qilgan harbiy yurishlarining saboqlarini to ‘g‘ri anglashga yordam beradi.
M azkur to ‘plam H ay d ar va E r o ‘g‘lining “ M ajm uayi m u n sh ao t” , 
xoja Shahobiddin A bdulla M arvoridning “ M u n sh ao t” , F rudunbekning 
“ M unshaoti F ridu nbek” asarlariga ham asoslangan.
“ M aktuboti T em uriya” xurosonlik m ashhur shayx, A m ir T em urning 
pirlaridan biri Z ayniddin A bubakr Taybodiy (1395-yili vafot etgan)ning 
o ‘z m uridi A m ir T em urga y o ila g a n bir tarixiy m aktubi bilan boshlanadi.
32

---

A m ir T em ur bu m aktubni “T em ur tuzuklari”ning “Tadbirlar va kengashlar” 
deb atalgan birinchi m aqolasida keltiigan. “T uzuklar”d a keltirilgan m azkur 
m aktub haqida, xususan, m an ab u lam i o ‘qiymiz: “Pirim Zayniddin Abubakr 
T a y b o d iy m e n g a y o z m is h la rk im , “ A b u lm a n s u r T e m u r s a lta n a t 
yumushlarida to ‘it ishni qo'llasin, ya’ni 1) kengash; 2) mashvarutu maslahat;
3) hushyorligu m ulohazakorlik; 4) ehtiyotkorlik. C hunki, kengash va 
m ashvaratsiz saltan atn ing b arch a qilgan ishlari va (podshohning) aytgan 
gaplari xato bo'lgan. U n d ay p o dsho hni jo h il odam ga qiyoslash m um kin. 
U ning so‘zlari va qilm ishlari boshga p ushaym onlik va n ado m at keltirgan. 
S hunday ekan, saltanatni boshqarishda, m ashvarutu m aslahat va tad b ir 
bilan ish yuritgin, toki oqibatda nadom at chekib, pushaym on b o ‘lmagaysan. 
Y ana shuni ham bilginkim , saltanat ishlarining b ir qism i sabr-u to q at 
bilan bo'lgay, y ana b ir qism i esa bilib-bilm aslikka, k o ‘rib -k o ‘rm aslikka 
solish bilan bitur. (Xullas) tadbirlardan ogoh qilingandan keyin shuni 
ham aytish joizdu rkim , q a t’iylik, sa b r-to q a t, chidam lilik, hushyorlik, 
ehtiyotkorlik va shijoat bilan b arch a ishlar am alga oshirilgay. V assalom .” 
A m ir T em u r pirining bu o'gitlariga u m r b o ‘yi, b u tu n faoliyati davom ida 
am al qildi. “ Bu m aktub, — deb yozadi h a z ra t sohibqiron, - m enga y o ‘l 
boshlovchi yanglig1 rahnam olik qildi. U m eng a saltanat ishlarining to ‘qqiz 
ulushini m ashvarat, tad b ir va kengash bilan, qolgan b ir ulushini esa qilich 
b ilan bajo keltirilishini anglatadi” 1.
“ T o ‘p la m ”dagi quyidagi m a k tu b la r A m ir T em u rnin g E ro n (F o rs), 
O zarb ay jo n va T urkiyaga n isb a ta n 1381—1404-yillarda olib b o rgan
siyosatini va nom lari sanab o ‘tilgan m am lak at hukm dorlarining A m ir 
T em u rg a qarshi harbiy ittifoq tuzish xususida olib borgan siyosatini 
tu shunishda yordam beradi:
Iro q hukm dori S ulton A hm ad ja lo ir (1382— 1410)ning F ors hukm dori 
M uzaffariy S hoh S hujo’ (1359—1384)ga yozgan m aktubi;
O zarbayjon hukm dori Q ora Y usuf (1389—1420)ning Y ildirim Boyazid 
I (1389—1402) ga y o ‘llagan m aktubi;
Y ildirim Boyazid I ning Q ora Yusufga javob m aktubi;
S h o h S hu jo n in g b iro d a rz o d a si S h o h M a n su r (1387—1393) ning 
Y ildirim Boyazid I ga yozgan xati;
Y ildirim Boyazid 1 ning Shoh M ansurga javob maktubi;
A m ir T em u r k o ‘ragonning G ilo n hokim i M ir Said Aliga m aktubi;
Sultoni A ’zam A m ir T em u r ko ‘ragonning Sayyid Ali Kiyo buzurgga 
(G ilo n ) yuborgan xati;
1 “ T e m u r tu zu k lari” . -T o sh k e n t, 1996. 25-bet.
33

---

Sayyid Ali Kiyo buzurgning A m ir T em urga yozgan javob xati;
A m ir T em u r k o 'ragon ning Bag‘dod podshosi S ulton A hm ad Jaloirga 
yo'llagan m aktubi;
Bag‘dod podshosi S ulton A hm ad Jaloim in g hazrat A m ir T em urga 
javob m aktubi;
A m ir T em u r k o 'ragonning M isr podshosiga yozgan m aktubi;
Sulton A hm ad jaloim ing Yildirim Boyazid I nom iga yo'llagan m aktubi;
Y ildirim Boyazid I ning S ulton A hm ad Jaloirga yuborgan javob xati;
Q ora Y usuf Q oraqo'yunluning Yildirim Boyazid Iga yuborgan nom asi;
A m ir T em urning Y ildirim Boyazid I ga yo'llagan yo'llagan b irinch i 
m aktubi;
S ulton Y ildirim Boyazid I ning A m ir T em urga gustoxona javob xati;
A m ir T em urning R um qaysariga yozgan ikkinchi m aktubi;
R um podshosi Y ildirim B oyazid I ning A m ir T em urga yozgan javob 
xati;
A m ir Tem urning R um qaysari Yildirim Boyazid I ga yo'llagan uchinchi 
m aktubi;
Y ildirim Boyazid I ning A m ir T em urga javob m aktubi;
A m ir T em urning S ulton Boyazidga yo'llagan to 'rtin c h i m aktubi;
S ulton Yildirim Boyazid I ning hazrat A m ir T em urg a y o'llagan javob 
m aktubi;
A m ir T em urning Y ildirim Boyazid I ga sulh tak lif qilib M aro g 'ad an
jo 'n atg an m aktubi;
S ulton Boyazidning A m ir T em urga yuborgan javob x a ti1.