Manbashunoslik

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. Bu daviga oid qanday tarixiy manbalam i bilasiz?
2. Bayoniy asarlarida ruslaming bosqini qanday tasvirlangan ?
3. Rtis tarixchilari Turkiston о Ikasining zabt etilishini qanday yoritganlar?
4. Turkistonning tarixi zamonaviy adabiyotlarda qanday yoritilgan ?
8.5. «Turkiston to‘plami»
9 -M A V Z U . S H O -R O D A V R I M A N B A L A R I
D arsning mazm uni: O 'zbekistonning sh o ‘rolar hukm ronlik qilgan 
(1917—1991) davriga oid m anbalar, um um iy xususiyatlari bayon etiladi.
Reja:
9.1. Asosiy siyosiy-ijtimoiy voqealar.
9.2. Rasmiy m anbalar.
9.3. Davr tarixi tadqiqotlarda.
9.4. S h o‘ro davri tarixi xorijiy olim lar asarlarida.
9.5. S h o‘ro davri tarixi zam onaviy tadqiqotlarda.
250

---

Asosiy tushunchalar: Sovet, sho ‘ro, bolshevik, kompartiya, s ’yezd, dehqon, 
ishchi, pioner, komsomol, partiya.
9.1. Asosiy siyosiy-ijtimoiy voqealar
Yaqin o ‘tm ishim izning sobiq sovet hokim iyati hukm ronlik qilgan davri 
m am lakatim iz tarixida o'ziga xos o ‘rin egallaydi. Bu davr, garchi tarixan 
qisqa b o ‘lsa-da, lekin o 'zining m urakkabligi va ziddiyatliligi bilan ajralib 
turadi. 1917-yilning oktabrida bolsheviklar zo 'rlik bilan am alga oshirgan 
to 'n tarish sobiq Ittifoq xalqlari, shu jum ladan, 0 ‘zbekiston xalqlari tarixida 
salkam 75 yil davom etgan yangi m ustam lakachilik sahifasini boshlab 
berdi. N atijada ch o r m ustam lakachilik im periyasi o 'rn in i «qizil imperiya» 
egalladi. Yangi m ustam lakachilik zulm i ostida yashagan o ‘lka xalqlari 
bolsheviklar «sotsialistik tajribasi»ning barcha m ash ’um m ushkulotlarini 
boshdan kechirdilar. Eng achinarlisi shundaki, respublikadagi ijtim oiy- 
siyosiy tarixiy jarayonning o ‘ta m urakkab va ziddiyatli kechishi k o'p lab
qurbonlar berilishiga, m adaniy va m a ’naviy y o ‘qotishlarga olib keldi.
O ktabr to 'n ta rish id a n keyin 0 ‘zbekisto nning T urkiston h u d u d id a 
b o ig a n anchagina qismi Turkiston A vtonom Respublikasi sifatida R SFSR
tarkibiga q o ‘shib olindi. 1924-yilda z o ‘raki o ‘tkazilgan m illiy-hududiy 
chegaralanish natijasida 0 ‘zbekiston SSR tashkil topib, SSR Ittifoqi 
tarkibiga kiritildi. SSR Ittifoqi o ‘z m ohiyatiga k o ‘ra u nitar (q o ‘shm a) 
davlat edi. O qibatda O 'zbekiston to ‘la -to ‘kis M oskvaga qaram b o ‘lib 
qoldi. 0 ‘zbekiston SSR faqat nom igagina m ustaqil edi. R espublikaning 
ra h b ar o rg an lari K om p artiy a M arkaziy Q o ‘m itasi (M Q ) va Ittifoq
hukum ati to m o n id a n tayinlanar, bino barin, ularga b o ‘ysunardi. U lar 
respublika va uning xalqlari m anfaatlari em as, balki Sovet Rossiyasi 
m a n fa a tla ri y o ‘lida siyosat yurgizishga m ajb u r ed ilar. O 'z b e k isto n
xalqlarining suveren huquqlari asosida ularning tub m anfaatlarini him oya 
qilishga qaratilg an v atan parvarlik kayfiyatidagi m illiy rah b arlarn in g
chiqishlarini m ustabid tuzum g'oyat q a t’iyat bilan barham toptirardi.
M ustabid tuzum O 'zbekistonni m ustam laka sifatida o ‘z iskanjasida 
doim iy saqlab qolish va uni m etropoliyaning xom ashyo bazasi va m ahsulot 
bozori sifatidagi holatini yanada m ustahkam lashga intildi. Bunday siyosat 
oqibatida respublikaning iqtisodiy rivojlanishi bir tom o n lam a kechdi, 
uning qishloq xo‘jaligi tobora k o'proq paxtachilik yo'nalishiga ega b o iib
bordi, shu alfozda paxta yakkahokimligi q aro rto p d i. O 'zbekiston sanoati, 
asosan qishloq xo'jaligi ehtiyojlariga xizm at qilishga yo'naltirilgan edi.
251

---

Sanoatda qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga dastlabki tarzda ishlov beradigan 
tarm oqlar asosiy o ‘rinni egallardi. Respublika xom ashyosining pirovard 
mahsuloti Ittifoq sanoat markazlarida ishlab chiqarilar, binobarin, foydaning 
asosiy qismi ham o ‘sha yerda qolardi.
M arkazning 0 ‘zbekistondagi m ustam lakachilik siyosati respublikaning 
m adaniy rivojida ham o ‘zining yaqqol ifodasini topdi. G archi, bu sohada 
b irm u n ch a ijobiy siljishlarga erishilgan b o ‘lsa-da, o ‘lka xalqlarining 
m a’naviy hayoti to ‘la -to ‘kis o ‘z davrining hukm ron m afkurasi va siyosati 
t a ’siriga olindi, baynalm ilallik niqobi ostida respublikani ruslashtirishga 
intilish ro ‘y berdi. 0 ‘zbek xalqining milliy, m adaniy qadriyatlari oyoqosti 
qilindi, o ‘zbek tili ikkinchi darajali tilga, rus tili esa davlat va asosiy 
m uom ala tiliga aylantirildi.
D arvoq e, M arkazn ing bun d ay m afkura siyosati tufayli x alqim iz 
hayotining barcha sohalariga puturyetkazilganligini ta ’kidlash barobarida 
respublika tarixiy o ‘tm ishining sovet davrida ham bir q ator ijobiy ishlar 
qilinganligini aytib o ‘tm aslik noxolislik b o 'lu r edi. Z ero, o ‘sha yillarda 
xalqimizning fidokorona m ehnati bilan ko‘plab zavod va fabrikalar qurildi, 
m illionlab gektar yangi yerlar o'zlashtirildi, katta-k atta kanallar qazildi, 
qishloq x o ‘jaligining m oddiy -tex n ik a negizi m u stah k am lan d i, uning 
m ahsulotlari hajm i ortdi. 0 ‘nlarcha oliy va o ‘rta maxsus o ‘quv yurtlari 
ochildi, ularda xalq xo'jaligining barcha tarm oqlari uchun m utaxassislar 
tayyorlandi, u m u m ta ’lim m aktablari, hunar-texnika bilim yurtlarining 
k en g tarm o g ‘i tashkil etildi, ko‘pgina m adaniy-m a’rifiy m uassasalar barpo 
qilindi. N a tijad a ah o lin in g t a ’lim iy va m ad an iy saviyasi oshdi. Bu 
yutuqlam ing barchasiga m ustabid tuzum davrida aytish odat bo'lib qolgan 
«partiyaning do no siyosati» tufayli em as, balki xalqim izning sadoqatli, 
fidokorona m ehnati tufayli erishildi.
Biroq, shuni alohida t a ’kidlash joizki, og‘ir va m ashaqqatli m eh n atlar 
evaziga yaratilgan ana shu m oddiy boyliklar o ‘zbek xalqi, uning farovonligi 
uchun xizm at qilm adi. Aksincha, bu m o dd iy -m a’naviy boyliklar o ‘zbek 
xalqini kam sitish, milliy g'ururini oyoqosti qilish, o ‘zligini unuttirish, 
k o m m u n istik m afk u ran i y a n a d a k u ch a y tirish u c h u n xizm at qildi. 
0 ‘zb ekiston h u d u d id a b u n y o d etilgan k o rx o n a la r (ayn iqsa, kim yo 
kom binatlari), keragidan ortiqcha o ‘zlashtirilgan q o ‘riq va b o ‘z yerlar, 
qazilgan kanallar, qurilgan suv om borlari respublikaning ekologik ahvolini 
m u ra k k a b la sh tird i, O rol d e n g iz in in g q u rib b o rish in i te z la s h tird i, 
dehqonchilik yerlari tarkibini o ‘zlashtirib yubordi, atrof-m uhitni, ichimlik
252

---

suvini zaharladi. M odom iki shunday ekan, Sovet davlati «eksperimentlari» 
natijasida barcha xalqlar boshiga tushgan fojialar va kulfatlam i, m ustabid 
tuzum , hukm ron partiya to m o n id an sovet xalqlariga qarshi olib borilgan 
z o ‘rovonlik va g ‘ayriinsoniy siyosatni hech q ach o n oqlash m um k in emas.