Manbashunoslik

6 .1 .7 . «D ili g ‘aroyib»
“ Dili g ‘aroyib” o ‘zbek tilidagi geo-kosm ografik xildagi, ko‘p jih atd an
58

---

urhum lashtirm a asar b o ‘lib, 1831—1832-yili xivalik olim X udoyberdi ibn 
Q o 'sh m u h a m m a d to m o n id a n R ahm on quli inoqnin g top sh irig ‘i bilan 
yozilgan. M uallif o ‘zini bir joyda S o'fizoda deb ataydi. Shunga qaraganda, 
otasi Q o ‘sh m u h am m ad ibn N iyozm uham m ad Xiva m asjidlarining birida 
so'filik qilgan va Kubroviya tariqatiga m ansub b o lg a n .
X udoyberdi ibn Q o ‘sh m u h am m ad keng m a ’lu m otli, arab va fors 
tillarini yaxshi bilgan kishi bo'lib, asosan taijim o n lik bilan shug'ullangan. 
U , asosan tarixiy va geografik asarlam i o 'z b e k tiliga taijim a qilish bilan 
shug'ullangan. M asalan, u S herm u h am m ad M unisning topshirig'i bilan 
S h arafu d d in Ali Y azdiyning “Z a fa rn o m a ” asarini 1823— 1826-yillari 
forschadan o 'z b ek tiliga qisqartirib taijim a qilgan.
“ D ili g 'a ro y ib ” um um lashtirm a asar, y a ’ni M ahm ud ibn Valining 
“ B ahr u l-a sro r” va m avlono M uh am m ad T ohirning “Ajoyib u t-ta b o q o t” 
asarlariga taqlid qilib yozilgan va u n d a aniq m a ’lum o tlar kam uchraydi. 
U ndagi X orazm va uning shaharlari haqidagi m a ’lum o tlar qim m atlidir. 
M isol tariqasida b a ’zilarini keltiram iz.
X orazm m am lakati. U katta m am lakat. Bir tarafdan Sayxun daryosi 
bilan, ikkinchi tarafdan hozirgi paytda B aqirton nom i bilan m ash hu r 
b o 'lg an O q q o 'rg 'o n bilan, uchinchi tara fd an ch o 'l bilan va to 'rtin c h i 
tarafdan bir za m o n la r F aridun tarafidan qazdirilgan nahrning shim oliy 
tarafida joylashgan O 'n g u z otli m anzil bilan tutash. X orazm ning yana 
bir tarafida Saroy sulton joylashgan. Bu hadlar orasida katta-kichik q al’alar 
va kentlar joylashgan. X orazm ning janubiy tarafida Q iziiqum bo'lib, un d a 
saksovul o'sadi.
Q adim da X orazm ning o 'n to 'rt darvozali shaharlari k o 'p b o'lgan. 
Shulardan biri Juijoniya, ikkinchisi U rganj bo'lgan.
Juijoniya. Juijoniyaga suv S irdaryodan olib kelingan. Bu shaharning 
joylashgan o 'rn in i quyidagicha belgilaganlar. U ning kunchiqish tarafida 
B ag'lon va shim ol tarafida O qcha dengizi, kunbotishida G urlan, jan u b
tarafida Kot joylashgan. U larning (G urganjn ing) xarobalikka yuz tutishi, 
aytishlaricha, suv b o 'lm ay qolishi sababdan bo'lgan. Sirdaryodan kelib 
tu rg an suv ziroatiga yetm ay qolgan. Shu sababli uch qirni oshib n ah r 
qazdirib A m udaryoning suvini burib olib kelganlar. A m u G urganjni suv 
bilan t a ’m inlab, U nquzning jan u b id an U rganjga qarab o q ar va jan u b
bo'ylab oqishni davom ettirib va janubi-sharqiy tarafdan Abulxon tog'larni 
aylanib o 'tib , O 'g 'irch ag ach a yetgan va so 'n g M ozandaron dengiziga1 
borib quyilgan.