Manbashunoslik
Bir qatorda taxm in an 150 nafar tuya b o'lgan
Download 6.7 Mb. Pdf ko'rish
|
Manbashunoslik. Madraimov A
|
1 Bir qatorda taxm in an 150 nafar tuya b o'lgan .
85 A bdulm o‘min sulton o'rtasida XVI asrning 80-yillaridan boshlab kuchayib ketgan ziddiyatlar va Abdullaxonning vafoti xususidadir. «Matlab ut-tolibin»da quyidagilarni o'qiym iz; «Abdullaxon m am lakatni 44 yil idora qildi. Otasi Iskandarxon tirikligi chog 'ida 28 yil uning nom idan, otasi vafot etgandan keyin 18 yil m ustaqil idora qildi. S altanatning bir uchi A ndijonda, bir uchi X orazm da, uchinchi uchi Dashti qipchoqda, to'rtin chisi X uroson va Seistonda bo'lgan. A ytishlaricha, A bdum o'm inxon M uham m ad Boqibiy bilan til biriktirib, otasining ovqatiga zahar qo'shtirib bergan va xon hijriy 1006-yiIi vafot etgan. «M atlab ut-tolibin»ning oltinchi bobi Juyboriy xojalarning yana bir nam oyandasi xoja A bdurahim ning hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga bag'ishlangan. Bu bobda yirik xo'jaliklarda qul m ehnatidan foydalanish, yer egaligining tanxoh va suyurg'ol shakllari, kerak yaroq lavozimi va uning vazifalari, Buxoro xonligi bilan H indiston o'rtasidagi m unosabatlar haqida qim m atli m a’lum otlar keltiriladi. Kerak yaroqchi haqida bu asarda, m asalan, bunday deyiladi: «M ulla M irm uham m ad xoja (A bdurahim )ning xizm atkorlari jum lasidan edi. U n in g zim m asig a k erak y aro q ch ilik vazifasi y u k latilg an d i. U n in g zimmasiga xojaning xonadoni uchun kerak bo'lgan harir m atolar va boshqa narsalarni topib keltirish majburiyati yuklatilgandi. Bir payt hisobchilar mulla M irm uham m ad kerak yaroqchini taftish qilganlarida unga xojaning sarkorligidan berilgan naqd puldan tashqari, uning savdogarlar va boshqa shaharlardan 90 m ing xoniy qarz olganligi, lekin shu haqdagi tilxatlardan 1000 xoniy m ablag' tilxatlarida xoja (A bdurahim ) ning m uhri yo'qligi aniqlandi. Shundan keyin xoja (Abdurahim ) uni huzuriga chaqirib: «Nega aytilgan qarz haqida o 'z vaqtida bizga m a’lum qilm adingiz va tilxatlarni bizga ko'rsatm adingiz?», deb so'raganda, m ulla M irm uham m ad (xojaga) bundayjavob qilgan: «Biz sizning sohibi himmatligingizga ishongan edik». S h u n d a n keyin xoja m ulla H ojib ek devon begi bilan m utavalliy ni chaqirtirib, m ulla M irm uham m adning barcha qog'ozlarini y o 'q qilib yuborishni buyurgan». Keltirilgan parchadan kerak yaroqchining vazifalari va huquqlari, ortiqcha izohsiz ham ko'rinib turibti. Asarning so'nggi, yettinchi bobi Abdixojaning hayoti, faoliyati va karom atlari bayoniga bag'ishlangan. Lekin, tadqiqotchi uchun o 'ta zarur bo'lgan dalil va m a’lum otlar, m asalan, Buxoro xonligining Abdullaxon soniy vafotidan, 1598-yildan keyingi ichki ahvoli, Juyboriy xojalarning, masalan, Abdixojaning bundagi o 'rn i va vazifasi, Shayboniylar davlatining tuzilishi, xususan, devonbegi, m iroxur, otaliq, shig'ovul, yasovul, naqib, q o z i, b ak o v u l, q u rc h i b o sh i, d o d x o h , p a rv o n a c h i, sh ay x u lislo m , 86 ko‘kaltosh, kadxudoyi daha (dahaboshi), chiroqchi, m unshiy va boshqa lavozim lar haqida, shuningdek, o 'zbek xalqining etnik tarkibiga kirgan saroy, qo ‘ng‘irot, naym an, qatag'on, yuz, aig‘in, kenagas va boshqa qabilalar va ularning m am lakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o 'rn i haqida m uhim m a ’lum otlar keltirilgan. Abdixojaning XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida Buxoro xonligining ichki ahvoli va uning m am lakatning siyosiy hayotida tutgan o ‘rni va mavqei haqida asarda quyidagi m a’lum otlarni uchratam iz. So'nggi Shayboniy P irm uham m ad Soniy (1598—1601) davrida m am lakatning ichki ahvoli beqarorlikka yuz tutdi. Shu payt Abdixoja Buxoroni tark etib Sam arqandga bordi. Uning hokimi Ashtarxoniy Boqi M uham m adning om adi yurishib, toj-taxtni egallaguday b o ‘lsa, ikkalari davlatni birgalashib boshqarishga ahd qildilar. «M atlab ut-tolibin»da Boqi M uham m adxonning m ana bu so'zlari keltiriladi: «Agar biz Buxoro bilan Balxni egallashga m uyassarbo'lsak, unda m am lakatni Siz, m en va Vali M uham m ad o'rtasida uchga taqsim laym iz...» Ertasi kuni ertalab, n o n u sh ta paytida Abdixoja Boqi M uham m adxonga m urojaat qildi: «Tabriklaymiz, ulug‘ ajdodlarim iz Sizga poytaxt shahar Buxoroni in ’om qiladilar». Boqi M uham m adxon (ichiga sig‘may) suyunib ketdi va singlisini Abdixojaga xotinlikka berdi. A bdixoja ham m asi b o ‘lib Buxoroda bir yilga yaqin istiqo m at qildi. S hundan keyin Abdixojaning nufuzi ortti. M uham m ad Tolib bu haqda m ana bularni yozadi: «H azrat xojaning ulug‘ligi va ku ch-qudrati shu darajaga borib yetdiki, jinoyat sodir etgan kishi uning huzuriga qochib borib, uning xizm atiga kirgudek b o ‘lsa, u jazoga tortilm agan. Xojaning ta ’siri barcha viloyatlarda shu qadar kuchli ediki, biron zot uning so'zini qaytarm as edi. Kayfiyati y o 'q paytlarda Boqi M uham m adxonni ham m ensim as edi. Agar xon biror shaxsni ostonasidan quvib yuborguday b o ‘lsa, xoja uni o ‘z him oyasiga olar edi. Xoja tez-tez xonga o ‘zgalar oldida tanbeh b e ra re d i. O dam lar va harbiylar faqat xojaga yordam so ‘rab m urojaat qilar edilar. Xullasi kalom , yirik m ansabdorlar, aslzodalar va sipohiylar g u ru h -g u ru h b o ‘lib hazrat xojaning panohiga q ochib o ‘ta boshladilar. Ba’zi sipohiylar xojaga: «Siz bizning pushti panohim izsiz. Biz Sizni podshoh etib saflam oqchim iz», deb m urojaat qila boshladilar». «M atlab u t-to lib in » ch o p etilm agan. U ning q o ly o z m a nusxalari ko'pgina kutubxonalarda mavjud. 0 ‘zR FA Sharqshunoslik institutining qoMyozmalar xazinasida uning nusxalari saqlanm oqda.* * U sh b u m a v z u n i y o z is h d a B. A h m e d o v a sa rid a n q is m a n fo y d alan ild i. 87 |
