Mantiq ilmining predmeti, asosiy qonunlari. Tushuncha tafakkur

 
Nozidlik qonuni 
Inson tafakkuri aniq, ravshan bo’libgina qolmasdan, ziddiyatsiz bo’lishi ham zarur. Ziddiyatsizlik 
inson tafakkuriga xos bo’lgan eng muhim xislatlardan biridir. Ma’lumki, obyektiv voqyelikdagi buyum va 
hodisalar bir vaqtda, bir xil sharoitda biror xususiyatga ham ega bo’lishi, ham ega bo’lmasligi mumkin 

---

emas. Masalan, bir vaqtning o’zida, bir xil sharoitda inson ham axloqli, ham axloqsiz bo’lishi mumkin 
emas. U yo axloqli, yo axloqsiz bo’ladi. 
Bir vaqtning o’zida bir predmetga ikki zid xususiyatning taalluqli bo’lmasligi tafakkurda nozidlik 
qonuni sifatida shakllanib qolgan. Bu qonun fikrlash jarayonida ziddiyatga yo’l qo’ymaslikni talab qiladi 
va tafakkurning ziddiyatsiz hamda izchil bo’lishini ta’minlaydi. 
Nozidlik qonuni ayni bir predmet yoki hodisa haqida aytilgan ikki o’zaro bir-birini istisno qiluvchi 
(qarama qarshi yoki zid) fikr bir vaqtda va bir xil nisbatda birdaniga chin bo’lishi mumkin emasligini, hyech 
bo’lmaganda ulardan biri, albatta, xato bo’lishini ifodalaydi. Bu qonun «A ham V, ham V emas bo’la 
olmaydi» formulasi orqali beriladi. Mulohazalar mantig’ida bu qonun quyidagi formula orqali yoziladi
¥x(P(x)*P(x)), ya’ni har qanday (x) mulohaza uchun r(x) va uning inkori birgalikda chin bo’lmasligi 
to’g’ridir. 
Nozidlik qonuni qarama-qarshi va zid mulohazalarga nisbatan qo’llaniladi. Bunda qarama-qarshi 
mulohazalarning har ikkalasi ham bir vaqtda xato bo’lishi mumkin; o’zaro zid mulohazalar esa, bir vaqtda 
xato bo’lmaydi, ulardan biri xato bo’lsa, ikkinchisi albatta chin bo’ladi. Qarama-qarshi mulohazalarda esa, 
bunday bo’lmaydi, ya’ni ulardan birining xatoligidan ikkinchisining chinligi kelib chiqmaydi. Masalan: 
“Arastu — mantiq fanining asoschisi” va “Arastu — mantiq fanining asoschisi emas” — bu o’zaro zid 
mulohazalardir. Bu zid mulohazalarning har ikkalasi bir vaqtda xato bo’lmaydi. Ulardan birinchisi chin 
bo’lganligi uchun, ikkinchisi xato bo’ladi. O’zaro qarama-qarshi bo’lgan “Bu dori shirin” va “Bu dori 
achchiq” mulohazalarining esa ikkalasi bir vaqtda, bir xil nisbatda xato bo’lishi mumkin.