Maqola haqida

MUHOKAMA VA NATIJALAR
A.P. Usova shunday degan edi: «Bolalar hayoti va faoliyatini to`g`ri tashkil etish — ularni to`g`ri tarbiyalash demakdir. Bolalarni tarbiyalashning o`yin shakli shuning uchun ham samarali natija beradiki, o`yinda bola yashashni o`rganmaydi, balki o`z hayoti bilan yashaydi». O`yin tanlay bilish ham muhim ahamiyatga ega. O`yin bilan ta’lim o`rtasidagi bog`liqlik bola ulg`aygan sari o`zgarib boradi. Kichik guruhda o`yin ta’lim berishning asosiy shakli hisoblansa, katta guruhga borganda esa mashg`ulotlarda ta’limning roli ortadi. Tayyorlov guruhiga borganda bolalarning o`zlarida maktabdagi o`qishga ishtiyoq uyg`onib qoladi. Ammo bolalar uchun o`yinning qadri yo`qolmaydi, balki mazmuni o`zgaradi. Endi bolalarni ko`proq fikriy faollikni talab etuvchi o`yinlar, sport tarzidagi (musobaqa jihatlari bor) o`yinlar qiziqtira boshlaydi. O`yin bola shaxsini tarbiyalashning asosiy vositasidir. O`yin orqali bolalar kattalarning mehnat tajribasini, bilim, malaka va ko`nikmalari harakat usullarini, axloq normalari va qoidalarini, mulohaza va muhokamalarini egallab oladilar. O`yinda bolaning o`z tengdoshlari va kattalar bilan bo`ladigan munosabat usullari shakllanadi, his va didlari tarbiyalanadi. Bolalarning o`yinda birlashishlari bir necha bosqichga bo`linadi. Birinchi bosqich bolalarning «yonma-yon» o`yinining shakllanib borishidir. Bu ilk yoshli va kichik guruh bolalariga xosdir. Bunday o`yinda bolalar o`rtog`ining o`yiniga qiziqish bilan qaraydilar, birga o`ynab, «yonma-yon» o`tirganlaridan xursand bo`ladilar. Bu yoshdagi bolalarning o`yini kattalar rahbarligida ularning xulqiga ta’sir etish orqali tashkil etiladi. Ikkinchi bosqichda bolalar o`yin orqali mexanik ravishda birlasha boshlaydilar. Bunday birlashishlar qisqa muddatli bo`ladi. Bu davrga kelib bolalardan kimning qaysi o`yinga qiziqishi aniq bo`la boshlaydi, bir xil bolalar didaktik o`yinga qiziqsalar, ikkinchilari harakatli o`yinni yoqtiradilar, uchinchilariga ijodiy o`yinlar ma’qulroq bo`ladi va h.k. Tarbiyachining vazifasi bolalarni u yoki bu o`yin bilan uzoqroq o`ynashga o`rgatishdir. Uchinchi bosqichda o`ynovchi bolalar guruhi bir-biriga do`stona munosabat va o`zaro yoqtirish orqali birlashadilar. Birga o`ynovchilar soni ko`p bo`lmasa-da, bolalar qiziqib o`ynaydilar. Bu davrga kelib bir-birlariga baho berish umumiy talabi yuzaga keladi. Bu bosqichda tarbiyachi bolalarning o`yinda birlashishlarining axloqiy asosini yuzaga keltirishi, ularda o`zaro yordam, o`rtoqlik, do`stlik munosabatlarini shakllantirishi lozim. Bolalar bog`chasida bolalarning uyushgan, qiziqarli va mazmunli hayotini ta’minlash uchun yosh guruhlarida rang-barang o`yinlardan foydalanish zarur. Ijodiy o`yinlar qoidalarining ichki, yashirin tabiati bolaga harakat qilishi uchun katta erkinlik yaratadi; uning o`ynayotgan jamoa oldidagi vazifasi tayyor qoidali o`yinlar mazmuniga nisbatan noaniqroq bo`ladi. Bu o`ynovchiga suyujetni osonlik bilan o`zgartirish, qo`shimcha rollar kiritish imkonini beradi. Ijodiy o`yinlar bolalarda katta qiziqish uyg`otadi va ularga ulkan ta’sir ko`rsatadi, biroq bolalar hayotini tashkil qilishda faqat shu o`yinlardan foydalanish xato bo`lur edi. Bolalarning qoidali o`yinlarni egallashlari katta tashkiliy ahamiyatga ega. Qoidalar harakatlarning muayyan normalarini so`ng esa bolalarning bir-biriga bo`lgan munosabatini belgilaydi, bolaga o`zini va o`zi bilan birga o`ynayotganlarni nazorat qilish imkonini beradi. Qoidalami bajarishdagi mustaqillik o`yinda bolalarni maqsadga muvofiq tarbiyalash jarayonida shakllantiriladi. Bola o`ynayotganda bolalar jamoasi bilan muayyan munosabatda bo`ladi. O`yinning ijtimoiy ta’siri, u uyg`otadigan hislar unda tarkib topadigan munosabatlarda mujassamlashgan bo`ladi.Didaktik o‘yinlarni muvaffaqiyatli boshqarish birinchi navbatda ularning dastur mazmunini tanlash va o‘ylab ko‘rishni, vazifalarni aniq belgilashni, yaxlit o‘quv jarayonidagi o‘rni va rolini aniqlashni, boshqa o‘yinlar va ta'lim shakllari bilan o‘zaro aloqani o‘z ichiga oladi. U bolalarning kognitiv faolligini, mustaqilligi va tashabbuskorligini rivojlantirish va rag'batlantirishga, o‘yin muammolarini hal qilishning turli usullaridan foydalanishga qaratilgan bo‘lishi kerak, ishtirokchilar o‘rtasidagi do‘stona munosabatlarni, o‘rtoqlarga yordam berishga tayyorligini ta'minlashi kerak.

Didaktik o‘yinlarga qiziqishni rivojlantirish, katta yoshdagi bolalarda o‘yin faolligini shakllantirish o‘qituvchining ularga tobora qiyin bo‘lgan vazifalarni qo‘yishi, o‘yin harakatlarini taklif qilishga shoshilmasligi bilan erishiladi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘yin faoliyati ongliroq bo‘ladi, u jarayonning o‘ziga emas, balki ko‘proq natijaga erishishga qaratilgan. Ammo kattaroq guruhlarda ham o‘yinni boshqarish shunday bo‘lishi kerakki, bolalar tegishli hissiy kayfiyatni, qulaylikni saqlab turishlari kerak, shunda ular unda ishtirok etish quvonchini va qo‘yilgan vazifalarni hal qilishdan qoniqish hissini boshdan kechirishlari kerak.
Har bir guruhda o‘qituvchi mazmuni, didaktik vazifalari, o‘yin harakatlari va qoidalariga ko‘ra murakkablashadigan o‘yinlar ketma-ketligini belgilaydi. Alohida, izolyatsiya qilingan o‘yinlar juda qiziqarli bo‘lishi mumkin, ammo ularni tizimdan tashqarida ishlatish o‘rganish va rivojlanish natijasiga erisha olmaydi. Shuning uchun sinfda va didaktik o‘yinda o‘rganishning o‘zaro ta'siri aniq belgilanishi kerak.
Katta va maktabga tayyorgarlik guruhlarida sinfda bevosita o‘qitish didaktik o‘yinlarda o‘rganish bilan ham bog'liq. Ammo ularning nisbati, ayniqsa tayyorgarlik guruhida, o‘zgarmoqda, asosiysi bolalar tizimlashtirilgan bilimlarni, o‘quv faoliyatining elementar shakllarini o‘zlashtirgan sinfda o‘rganishdir.

Shuni yodda tutish kerakki, didaktik o‘yinda ko‘rinishni, tarbiyachining so‘zlarini va bolalarning o‘z harakatlarini o‘yinchoqlar, o‘yin vositalari, buyumlar, rasmlar va boshqalar bilan to‘g'ri uyg'unlashtirish zarur.
Og'zaki tushuntirishlar, ko‘rsatmalar yordamida tarbiyachi bolalarning e'tiborini boshqaradi, ularning fikrlarini tartibga soladi, aniqlaydi, tajribasini kengaytiradi. Uning nutqi maktabgacha yoshdagi bolalarning so‘z boyligini boyitishga, o‘rganishning turli shakllarini o‘zlashtirishga yordam beradi va o‘yin harakatlarini takomillashtirishga yordam beradi. Batafsil va so‘zli tushuntirishlar, tez-tez so‘zlar, ko‘rsatmalar va xatolar, hatto o‘yinni to‘g'rilash istagidan kelib chiqqan bo‘lsa ham, qabul qilinishi mumkin emas. Bunday tushuntirishlar va mulohazalar o‘yin faoliyatining jonli to‘qimasini yirtib tashlaydi va bolalarning unga qiziqishi yo‘qoladi.
O‘yinlarni boshqarib, o‘qituvchi maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'sir qilishning turli vositalaridan foydalanadi. Masalan, o‘yinning bevosita ishtirokchisi sifatida harakat qilib, o‘yinni sezmasdan boshqaradi, ularning tashabbusini qo‘llab-quvvatlaydi, o‘yin quvonchini ular bilan his qiladi. Ba'zan o‘qituvchi voqea haqida gapiradi, tegishli o‘yin kayfiyatini yaratadi va o‘yin davomida uni qo‘llab-quvvatlaydi. U o‘yinga kiritilmasligi mumkin, ammo mohir va sezgir rejissyor sifatida uning mustaqil xarakterini saqlab, himoya qilib, o‘yin harakatlarining rivojlanishiga, qoidalarni amalga oshirishga rahbarlik qiladi va bolalar uchun sezilmas tarzda ularni ma'lum bir natijaga olib boradi. Bolalar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va rag'batlantirish, o‘qituvchi buni ko‘pincha to‘g'ridan-to‘g'ri emas, balki bilvosita qiladi: u ajablantiradi, hazil qiladi, har xil o‘yin kutilmagan hodisalaridan foydalanadi va hokazo.
Shuni esda tutish kerakki, bir tomondan, o‘quv daqiqalarini haddan tashqari kuchaytiradigan, o‘yin tamoyilini zaiflashtiradigan, didaktik o‘yinga dars xarakterini beradigan, boshqa tomondan, o‘yin-kulgiga berilib, qochish. o‘qitish vazifasidan.
O‘yinning rivojlanishi ko‘p jihatdan bolalarning aqliy faoliyatining tezligi, o‘yin harakatlarini bajarishdagi katta yoki kichik muvaffaqiyatlari, qoidalarni o‘zlashtirish darajasi, hissiy tajribalari va ishtiyoqi darajasi bilan belgilanadi. Yangi tarkibni o‘zlashtirish davrida. o‘yin harakatlari, qoidalari va o‘yin boshlanishi, uning tezligi, albatta, sekinroq. Kelajakda, o‘yin rivojlanib, bolalarni olib ketishganda, uning tezligi tezlashadi. O‘yin oxiriga kelib, hissiy yuksalish susaygandek va o‘yin sur'ati yana sekinlashadi. Haddan tashqari sekinlik va o‘yin tezligini keraksiz keskinlashtirishga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Tezlashtirilgan sur'at ba'zan bolalarda chalkashlik, noaniqlik, o‘yin harakatlarining o‘z vaqtida bajarilmasligi, qoidalarning buzilishiga olib keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yinga aralashishga vaqtlari yo‘q, ular haddan tashqari hayajonlangan. O‘yinning sekin sur'ati juda batafsil tushuntirishlar berilganda, ko‘plab kichik izohlar berilganda sodir bo‘ladi. Bu o‘yin harakatlarining uzoqlashishiga olib keladi, qoidalar vaqtdan tashqari kiritiladi va bolalar ularga rahbarlik qila olmaydi, qoidabuzarliklarga yo‘l qo‘yadi va xato qiladi. Ular tezroq charchashadi, monotonlik hissiy yuksalishni kamaytiradi.
O‘yinda aqliy rivojlanish bilan birga axloqiy sifatlar ham shakllanadi³. O‘yin jarayonida yuz bergan kechinmalar bola ongida chuqur iz qoldiradi, shuning uchun o‘yin bolada yaxshi hislarni, ulug‘vor orzular va intilishlarni, sog‘lom qiziqishlarni tarbiyalashga yordam beradi. O‘yin mustaqil faoliyat bo‘lib, bu jarayonda bolalar o‘z tengdoshlari bilan aloqa qilishga kirishadilar. Ularni umumiy maqsad, unga erishishdagi umumiy kechinmalar birlashtiradi. Shuning uchun o‘yin do‘stona munosabatlarni tarbiyalashda, jamoa hayoti malakalarini, tashkilotchilik qobiliyatlarini shakllantirishda muhimdir. Birgalikdagi o‘yin bilan birlashgan kichik bolalar jamoasida murakkab munosabatlar vujudga keladi. Tarbiyachining vazifasi har bir bolani faol o‘yinga jalb qilish, bolalar o‘rtasida do‘stlikka, haqqoniylikka, o‘rtoqlarini javobgarligini sezishga asoslangan munosabatlar o‘rnatishdan iborat. O‘yin mehnat tarbiyasi vazifasini bajarishga ham yordam beradi. Bolalar o‘z o‘yinlarida har xil kasbdagi kishilari aks ettiradilar. Bu bilan ular kattalarning harakatlariga taqlid qilib qolmay, shu bilan bir qatorda ularning ishiga, mehnatiga bo‘lgan munosabatlarini ham aks ettiradilar. O‘yin bolada ko‘pincha mehnat qilish xohishini uyg‘otadi, o‘yin uchun kerakli narsalarni tayyorlash va yasashga majbur qiladi. O‘yinda hozirgi zamon bolalariga xos bo‘lgan texnikaga qiziqish paydo bo‘ladi va rivojlanadi, bolalar har xil mashinalar yasaydilar va texnik o‘yinchoqlar bilan o‘ynaydilar. O‘yin estetik tarbiyaning muhim vositasidir. O‘yinda ijodiy xayol, fikrlash qobiliyati yuzaga keladi va rivojlanadi. Yaxshi tanlangan o‘yinchoq badiiy didni tarbiyalashga yordam beradi. Harakatli o‘yinlarda harakatning go‘zalligi va maromi bolalarni o‘ziga maftun qiladi.