“Маркетинг” кафедраси

10.3.ТОВАР АЙИРБОШЛАШ БИТИМЛАРИ 
Товар айирбошлаш операциялари ѐки халқаро муқобил савдо (кеутертрейд) савдо 
битимлари йиғиндиси бўлиб, уларни тузишда маҳсулот сотиб олиш турли сабабларга кўра 
экспорт-импорт операцияларида мувозанатга эришиш мақсадида жавоб тариқасида товар 
етказиб бериш билан амалга оширилади. Товар айирбошлаш операцияларида сотув ҳажми 
одатда қиймат бўйича тенг бўлмайди, маҳсулот учун ҳисоб-китоб тўлалигича пул шаклида 
ѐки сальдо ҳажмида ўзаро товар етказиб бериш шаклида амалга оширилади. 
Товар айирбошлаш операцияларининг қуйидаги шакллари мавжуд: жавоб 
тариқасидаги муқобил харидлар, бартер битимлар, компенсация келишувлари, халқаро 
савдони асосан валюта ҳисоб-китобларисиз амалга ошириш имконини берувчи «офсет» ва 
«свич» клиринг битимлари 
Жавоб тариқасидаги харидлар бу жавоб тариқасидаги муқобил савдонинг 
шаклларидан бири бўлиб, бунда реципиент мамлакат импорт қилинаѐтган маҳсулот, 
технология ѐки асбоб-ускуналарга тўхтовсиз товар етказиб бериш билан ҳисоб-китоб 
қилади. Жавоб тариқасидаги харидда экспорт буюртмасини олиш шарти сифатида 
экспортчи маълум бир мамлакатда товар ѐки хизматларни сотиб олиш мажбуриятини 
олади. Икки хил параллел, мустақил шартномалар мавжуд: 
1. Асосий (экспорт) буюртма. Унинг ҳақи нақд пул кўринишида ѐки кредитга 
тўланади. 
2. Асосий буюртманинг 10-100%ини ташкил этувчи миқдорда товар ѐки 
хизматларни встречн харид қилишга буюртма. Жавоб тариқасидаги харид буюртмаси 
муайян товарлар учун шартномада ѐки мақсадлар декларациясида келтирилиши мумкин. 
Бунда товарлар асосий экспорт буюртмасидаги товарларга умуман боғлиқ бўлмаслиги 
мумкин. Жавоб тариқасидаги харид ташқи савдода энг кўп учрайдиган савдо шакли 

---

60 
бўлиб, айниқса Шарқий Еропа мамлакатлари, Ҳиндистон ва Индонезия каби мамлакатлар 
билан савдода кенг тарқалган. 
Офсет битими халқаро савдода жавоб тариқасидаги операцияларнинг бир тури 
бўлиб, товар айирбошлашни ҳамда турли хил хизмат ва имтиѐзлар ўрнига капитал 
киритиш имкониятини тақдим этишни назарда тутади. 
Компенсация битимлари олди-сотди шартномаси бўлиб, тенг қийматли товарларни 
етказиб берилишини кўзда тутади. Бу битимлар асосан рақобатчилар зарур тўлов 
воситаларига эга бўлмаган ҳолларда қўлланади. Бу вазиятда таъминловчи ўз товарларини 
контрагентга бу товарлардан ишлаб чиқаришда фойдаланиб, тўлов сифатида таъминловчи 
илгари етказиб берган ярим тайѐр маҳсулотлар, хом-ашѐ, товар ѐки кредитлаш 
хизматларидан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулотни етказиб бериш 
шартларида етказиб беради. Товар номенклатураси ва уларнинг нархи бўйича келишувдан 
сўнг иккала рўйхат компенсация келишувига илова қилинади ва унинг ажралмас қисми 
ҳисобланади. Мазкур келишувнинг ўзига хослиги шундан иборатки, томонлардан бири 
рўйхатда белгиланган товарларни етказиб бера олмаган ҳолларда у ўз мамлакатидаги 
банкда контрагент фойдасига унинг етказиб берилмаган товар учун пул маблағларини 
олиши учун ҳисоб рақами очиши мумкин. Бу пулни фақат шу мамлакат ҳудудидагина 
сарфлаш мумкин. бошқача қилиб айтганда, клиринг шаклидаги ўзаро ҳисоб-китоблар 
амалга оширилади. 
Бартер савдоси валютасиз, бироқ пул қийматида баҳоланган, бевосита шартнома 
орқали расмийлаштирилган мувозанатланган товар айирбошлашдир. Товарни баҳолаш 
тенг кучли айирбошлаш учун шароит яратиш, шунингдек, божхона ҳисоби, суғурта 
миқдорини аниқлаш, шикоятларни баҳолаш ва жарима белгилаш учун амалга оширилади. 
Бартер битимида ўзаро шикоятлар бўйича ҳисоб-китоблар (жарима, арзонлаштириш ва 
ҳоказо) қўшимча товар етказиб бериш ѐки аксинча, товар етказиб беришни камайтириш 
йўли билан амалга оширилади. Бартер битимидан фойдаланишнинг асосий сабаблари 
эркин конвертация қилинувчи валютанинг етишмаслиги, унинг барқарор эмаслиги, 
таваккалчилик кабилар ҳисобланади. Халқаро валюта ликвидлиги муаммоси 
кескинлашганда халқаро савдода бартер биттимларининг сони ортади. Бундан ташқари, 
замонавий халқаро шароитларда бартердан нарх ва солиқ босимини камайтириш, 
тижорат-хўжалик алоқалари узилишининг олдини олиш учун ҳам фойдаланилади. 
Бартернинг энг катта камчилиги ҳамкорлар манфаатларининг мос тушиши 
зарурлигидадир. Битимлар қисқа муддатли характерга эга бўлади. Бартернинг яна бир 
салбий жиҳати мамлакатга кириб келувчи валюта оқимининг йўқлигидир. 
«Свич» ѐки «своп» савдоси одатда очиқ денгизда ҳужжатларни алмаштириш ва 
товар жўнатилган манзилни ўзгартириш ѐрдамида амалга оширилади. «Свитч» битими 
жуда мураккаб бўлиб, унда турли бозорлардаги брокерлар, сотувчи ва харидорлар бўғини 
иштирок этиши мумкин.