Marksheyderlik ishi va geodeziya

2.2 Zarmitan oltin koni hududidagi geodezik tayanch va tasvir 
tarmoqlari tahlili. 
Kon 
xududida 
geodezik 
tayanch 
tarmoqlar 
trangulyasiya 
va 
poligonometriya usullarida barpo etilgan. Balandlik tayanch tarmogʻi IV sinf 
nivelirlash yoʻllaridan iborat. Kon xududida hammasi boʻlib 22 ta trangulyasiya 
punktlari barpo etilgan boʻlib bugungi kunda ulardan 14 tasi yaxshi saqlangan.  
Geodezik tayanch tarmoqlar tizimini yangi punktlar bilan zichlashtirish ishlari 
I va II razryadli poligonometriya tarmogʻini tuzish orqali amalga oshiriladi.
I razryadli poligonometriya tarmogʻi bitta punktga birlashtirilgan uchta 
poligonometriya yoʻli tuguni tizimi shaklida amalga oshiriladi. 
Avvaldan barpo etilgan I va II razryadli triangulyasiya tarmogʻining ba’zi 
punktlari qayta aniqlangan.
I razryadli poligonometriya tarmogʻini yaratish uchun II, III va IV sinf 
triangulyasiya punktlari tayanch punkt sifatida qabul qilingan.
Triangulyasiya punktlarining sogʻlom saqlanganligi ular tomon 
oʻlchangan 
yoʻnalishni 
qaytishi 
bilan 
tasdiqlangan. 
II 
razryadli 
poligonometriya punktlari joylarda 1,5 m chuqurlikda joylashtirilib, punkt 
markazi ustida balandligi 1.12, 1.32 m boʻlgan uch qirrali piramida oʻrnatilgan 
boʻlib, uning atrofi 2x2 (0,6 x 0,4 x 0,2) ariqchalar bilan belgilanib qoʻyilgan. 
Topishi oson boʻlishi uchun punktlarning yonida metal ustun ham oʻrnatilgan.
Poligonometriya punktlarida burchaklar TB-1 teodoliti bilan oʻlchangan.

---

32 
Punktlardagi gorizontal burchaklar alohida-alohida uch shtativ tizimida 
oʻlchangan. Kuzatilayotgan yoʻnalish ikkitadan ortiq boʻlganda burchaklar 
doiraviy priyomlar usulida oʻlchangan.
Gorizontal burchaklar ikki piramida limbini 90º ga oʻzgartirgan holda 
oʻlchangan burchakning priyomlar orasidagi farqi - 6", oʻlchangan 
yoʻnalishlarning har bir qismidagi farqi - 6", gorizontning farqi ham - 6", yoʻl 
qoʻyilgan xatolik - 6".
Poligonometriya punktlari orasidagi masofalar burchak oʻlchash bilan 
birga ST-5 svetodalnomeri yordamida oʻlchangan boʻlib asbobning doimiy 
koeffitsientini aniqlashning oʻrtacha kvadratik xatoligi ± 5,3 mm. 
Masofa ikki pryomda, har bir priyomda ikki martadan aniqlikda 
oʻlchangan. Svetodalnomer oʻrnatilgan har punktda havoning harorati va 
bosimi 5 mm simob ustuni aniqlikda oʻlchangan tomonlarining qiyalik 
burchagi esa teodolit yordamida doiraning ikki xil holatda uchta pryom bilan 
oʻlchangan.
Poligonometriyadagi oʻlchash natijalari qoʻyidagi tartibda ishlab chiqilgan:
-oʻlchovlarni xomaki ishlab chiqish;
Masofani ishlab chiqqanda quyidagi tuzatmalar kiritilgan: 
-harorat va bosim uchun:
-chiziqning qiyaligi uchun:
-chiziqni sathiy yuzaga keltirish uchun:
-masofani Gauss-Kryuger tekisligi proeksiyasiga keltirish uchun Lₒ-69º, 3º-
zona.
Poligonometriya tarmogʻidagi yoʻllar tizimi ketma-ket yaqinlashish 
usulida tenglashtirilgan boʻlib, unda direksion burchaklar va koordinatalar 
alohida-alohida tenglashtirilgan. Burchakli va chiziqli xatoliklar har bir 
burchak va tomon uchun teng ravishda tarqatib boʻlingan. 
Burchak xatoligining yoʻl qoʻyilgan qiymati qoʻydagi formula orqali topilgan.
I razryadli poligonometriya tarmogʻi uchun:

---

33 
(2.3) 
II 
razryadli poligonometriya tarmogʻi uchun:
(2.4) 
n-tarmoqdagi burilish burchaklari soni.
Poligonometriyadagi oʻlchangan burchakning oʻrtacha kvadratik xatosi:
(2.5) 
Formula orqali topilgan. 
β-poligonometriya yoʻlidagi burchaklar 
soni. 
n-yoʻldagi burchaklar soni.
N-tizimdagi yoʻllar soni.
K-tizimdagi tugunlar soni.
m
β
=±1,8" m
βrux
=5,0"
Poligonometriya 
tarmogʻini 
tenglashtirish 
natijasida 
punktlarning 
kordinatalari x, y, z, roʻyxati tuzilgan va kon marksheyderiya xizmatlarida 
foydalanilmoqda.
IV sinf nivelerlash tarmogʻi
Poligonometriya punkitlarining z koordinatasini aniqlash uchun IV sinf 
nivelerlash ishlari amalga oshiriladi. Zarmitan konining sanoat maydonida ikkita 
devor reperi oʻrnatilgan. IV sinf nivelirlash ishlari bir chiziq boʻylab olib borilgan 
boʻlib, avval olib borilgan xuddi shunday ishlar natijalari bilan birgalikda amalga 
oshirilgan. Tayanch punkti sifatida trianguliyasiya punkti va 13-reper tugun punkiti 
foydalanilgan. IV sinf nivilirlash ishlari N-3 niveliri bilan uch shtativ usulida 
bajarilgan. Unda Visotskiy sistemasiga kiruvchi 48 va 49 son rekalar qoʻllanilgan. 

---

34 
Niviler va rekalar ish boshlashdan oldin tekshirilib, ularning ishga yaroqliligiga 
ishonch hosil qilingan.  
Reykani tekshirishda qoʻllanilgan nazorat lineykasining tenglamasi.
L
0,2mm
=999,960+0,0185 (± 20,7)
Nazorat lineykasi etolonlashtirilgan, uning qiymati 1000,18 mm.
Nivelirlash “oʻrtadan oʻlchash” usulda nurning bir tomonlama, uzunligi 50 m 
boʻlgan xolda amalga oshirilgan. 
Oʻlchangan nisbiy balandliklarga bir juft rekaning oʻrtacha uzunligiga mos 
tuzatmalar kiritilgan.
Nivilirlash natijasida Boltiq dengizi tizimida ishlab chiqilgan. 
Tenglashtirish hisoblari ketma-ket yaqinlashish usulida olib borilgan, 
masofalar sodda usulda xatoliklarni seksiyalardagi shtativlar soniga 
proporsional ravishda tarqatish orqali tenglangan.
Devor reperlarini otmetkalarini xisoblashdagi yoʻl qoʻyilgan xatolik
(2.6) 
formulasidan foydalanib topilgan.
n-nivilirlash chizigʻidagi shtativlar soni.
IV sinf nivilirlash koʻrsatkichlari.
nivilirlash chizigʻining 
nomi
chiziq
uzunligi,
km
shtativ 
soni, n
xatoliklar
amaldagi Yoʻl 
qoʻyilgan
1. Erdagi reper-13 tugun
-PP 6189
2,22
4
9
-3
±35
2. Erdagi reper-13 tugun
-PP 6189
4,63
1
16
-17
±54

---

35 
3. Tr.Punkti 
Qoratepa 
Tugun PP 6189
2,30
4
0
+8
±32
4. PP OS-9-PPOS12
0,19
5
-3
±11
1 km yoʻl uchun IV sinf nivilirlashning oʻrtacha kvadratik xatosi:
(2.7) 
Bu yerda: f
n
-nivelir yoʻli xatoligi
L-yoʻl uzunligi
N-yoʻllar soni
K-tugun punktlar soni
m
n
= ± 6,9 mm
Nivelirlash natijasida nisbiy va absolyut balandliklar jadvali tuzilgan va 
ulardan kon marsheyderlik xizmatida maqsadli ravishda foydalanilmoqda. 
Nivelirlash ishlarini amalga oshirish borasida murakkab uchastkalarda 
trigonometrik nivelirlash usulidan foydalanilgan.
Trigonometrik nivelirlash ishlarini amalga oshirishda tayanch punktlari 
sifatida “Boytoʻp” III sinf triangulyasiya punkti va “Asosiy” shaxta stvoli 
yonidagi tayanch punkitidan foydalanilgan.
Trigonometrik 
nivelirlash 
TB-1 teodolitida 
toʻgʻri 
va 
teskari 
yoʻnalishlarida olib borilgan. Zenit masofa gorizontal burchak bilan bir vaqtda 
uchta pryom bilan koʻrish trubasi obʻektivining markaziy chizigʻi boʻyicha 
vertikal doiraning ikkala holatida oʻlchangan. Zenit masofani har bir premda 
oʻlchash xatoligi-11", yoʻl qoʻyiladigan xatolik-15". Vizirlash markazining va 
asbobning oʻrganilishi balandligi 1mm gacha aniqlikda oʻlchangan. Har 100 m 

---

36 
masofa uchun toʻgʻri va teskari nisbiy balandliklar orasidagi farq 4 mm dan 
oshmaydi.
Trigonometrik nivelirlash natijalarini tenglashtirish xisoblari sodda 
usulda olib borilgan boʻlib, xatoliklar tomonlar uzunligiga proporsional 
ravishda tarqatib berilgan.
Trigonometrik nivelirlash 2,6 km masofada bajarilgan boʻlib, unda tomonlar 
soni 5ta, yoʻllardagi xatoliklar -11,9 sm, yoʻl qoʻyilgan xatolik ±47,8 sm.
(2.8) 
; (2.9) 
Bu yerda: n-yoʻldagi xatoliklar soni.
S-tomon uzunligi, m.