Ma’rufjom yo'ldoshev, zokirjon isaqov, shohqadam haydarov

Yomg'ir ham tinmadi uzun kun Ivishgan novdalar sindilar.
Yomg'ir ham tinmadi uzun kun,
Barglari jon uzib tindilar.
Deraza ortidan bir juvon Qaravdi. ufq ham qoravdi.
Deraza ortidan bir juvon Entikib ko ‘klarga qaravdi.
Samoning ko ‘ksiga qoqilsa,
Shamolga chigsavdi otilib.
Mayiiga yomg'irdek yiqilsa,
Shamolga chigsavdi otilib.
Baa'riaa olar-ku bo'ronlar.
Ismsiz hasratni havdarlar.
Bir imkon shartini aytarlar,
Baa'riaa olar-ku bo'ronlar.
Yomg'ir ham tinmadi uzun kun. (R.Parfi)

8. 
   mashq. Izoh mazmunli matn qoidasiga mos misollarni o'zingiz o'qigan badiiy asardan toping. [Eslatma: izoh mazmunli matnlar (argumentli matn). Bunday matnda aytilayotgan fikrning ishonarliligini ta’kidlash uchun turli dalil va izohlar keltiriladi. Asoslash, isbotlash, o'zini oqlashga urinishyoki himoya maqsadida har xil vajlarni keltirish izoh mazmunli matn ti pining o'ziga xos jihatlaridan hisoblanadi. Fikr bilan keltirilgan dalil o'rtasida mantiqiy bog'liqlikning bo'lishi muhim sanaladi. Bunday matnda chunki, zero, lekin, aslida, shuning uchun, to‘g‘risini (ochig'ini, rostini) aytganda, eshitishimga qaraganda, bilishimcha, taxminimcha kabi biriiklar (le lexique appreciatif) qo'llanilganligini ko'ramiz. Kitobxonni yoki tinglovchini ishontirish asosiy maqsad bo'lganligi uchun shunga mos ritorik uslub tanlanadi. Badiiy tasvir vositalaridan foydalaniladi. Gaplar o'zaro zich bog'langan va ta’kid ohangi sezilib turadigan matn tipi hisoblanadi.]
   
9. 
   nreashq. G'afur G'ulomning “Mening o‘g‘rigina bolam” hikoyasini sinchiklab o'qing. Badiiy matnning tahiil tamoyillari va usullari bo'yicha asarni morfologik tahiil qiling. Muallif va qahramonlar nutqida qo'llanilgan morfologik birliklarning lingvopoetik imkoniyatlarini ko'rsating.
   
10. 
    mashq. Quyida berilgan didaktik matn qoidasiga mos
    

misollarni o'zingiz o'qigan badiiy asardan toping. [Esiatma: Didaktik matniar (eksplikativ matn). Kimgadir pand-nasihat qiiish, uni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan xulosa chiqarishga o'rgatish istagi asosida tuzilgan matn didaktik matn deyiladi, Matnda muayyan maqsad bilan qo'llanilgan maqol, matal, aforizm, turli hayotiy voqealar, rivoyatlar, masallar didaktema deyiladi. Didaktemalarning matn ichiga singdirilish tarzi turlicha bo'ladi. Muallif bunday didaktemalarni matnga to'g'ridan to'g'ri olib kiradi va uning qaysi janrga taalluqli ekanligini aytib o'tadi. Didaktemalar matn tashqarisida avvaldan tayyor holda mavjud bo'ladi. Muallif yoki qahramon nutqida quyidagi ifoda shakllari ishlatiladi; shunday maqol bor, mashoyihlar demishlarki, ulug‘lar(eskilar)da shunday gap bor, derlarkim, shunday rivoyat (o'git, voqea, masal) eshitganman va hokazo. Masalan: Hadisi-sharifda ta ’kidlanishioha. Paya‘ambarimiz
Muhammad sallallohu alavhi vassallam avtoan ekanlar: “Qaysi ota-ona uch qizni tarbiyalab, voyaga yetkazsa, shular jannatda mening yonimdan joy oladi. Agar ikkita qizni tarbiyalab, voyaga yetkazsa ham jannatda mening yonimdan joy oladi. Basharti bitta qizni tarbiyalab, voyaga yetkazsa ham jannatda mening yonimdan joy oladi’’ (O'.Hoshimov)
Didaktemalarni keltirishdan asosiy maqsad shu orqali pand- nasihat berish, muammoli masalani yechishga ko'maklashish, qandaydir murakkab vaziyatdan chiqish yo‘llarini ko'rsatish, to‘g‘ri yo‘lni topishda keltirilgan misoldan ibrat chiqarishga da’vat qilish yoxud bo'lib o‘tgan voqeaga munosabat bildirishdan iborat. Badiiy matnning lisoniy tahlilida didaktemalarning asarga nima maqsadda olib kirilganligi, kimning nutqida ishlatilganligi, matn mazmuniga qay darajada singdirilganligi, uni ishlatgan qahramonning tafakkur tarzi hamda didaktemaning estetik mohiyati muhim hisoblanadi.]

11. 
    mashq. Badiiy matnning sintaktik xususiyatlarini qanday aniqlash haqidagi ma’ruzadan o'rganganlaringiz asosida quyidagi savollarga javob bering va topshiriqlarni bajaring.
    

1. 
   Sintaktik parallelizm deganda nimani tushunasiz? 2. Emotsional gap deb nimaga aytiladi? 3. Ritorik so'roq gap deb nimaga aytiladi? 4. Inversiya deb nimaga aytiladi? 5.Ellipsis haqida ma’lumot bering. 6. Gradatsiya deganda nimani tushunasiz? 7. Antiteza va oksyumoron badiiy matnga nima maqsadda olib kiriladi?
   

8. 
   Farqlash tasviriy vosita sifatida qanday uslubiy vazifa bajaradi?
   
9. 
   O'xshatish haqida ma’lumot bering. 10. Ko'chimlar deb nimaga aytiladi? 11. Metafora deb nimaga aytiladi? 12. Metonimiya deb nimaga aytiladi? 13. Sinekdoxa deb nimaga aytiladi? 14. Perifraz deb nimaga aytiladi? 15. Mubolag'a, grotesk va kichraytirish deb nimaga aytiladi?
   

12. 
    mashq. Quyida berilgan xabar mazmunli matn qoidasiga mos misollarni o'zingiz o'qigan badiiy asardan toping. [Eslatma: Xabar mazmunli matnlar (informativ matn). Biror voqea-hodisa haqida xabar berish maqsadida tuzilgan yoki havola qilingan matn xabar mazmunii matn hisoblanadi. Badiiy matnda informativlik o‘ziga xos tarzda bo'ladi. Kundalik turmushdagi oddiy xabardan tubdan farq qiladi. Badiiy matndagi xabar estetik maqsadga yo'naltirilganligi bilan ajralib turadi. Bunday xabar asarning butuniga aloqador boMadi. Hikoya, tasvir, izoh, didaktik, buyruq mazmunli matn tiplari tarkibida keladi.]
    
13. 
    masSiq. Abdulla Qodiriyning «0‘tkan kunlar» romanidan olingan parchalarda turli mazmun va xarakterdagi xabarlar keltirilgan. Ularni asarning qaysi o'rnida kelgani, nima maqsadda keltirilganligi va xabar mazmunini bildiruvchi qanday birliklardan foydalanilganligi haqida ma’lumot bering.
    

1. 
   Xalqimizni shu zamonning «Tohir-Zuhra»!ari, «Shor darvesh»lari, «Farhod-Shirin» va «Bahromgo‘r» lari bilan tanishdirishka o'zimizda majburiyat his etamiz.
   
2. 
   Musulmonqulning o'zi ham favqulodda yuraklik edi. 1853 m. tarixida Musulmonqul Qo‘qortlilarga asir tushib, uni to‘pdan otib o‘ldirish uchun dordek bir narsaning ustiga o'tquzurlar. Ikkinchi tomondan to'pka o‘t berish kutiladir. Shu vaqtda kishilar Musulmonquldan so'raydilar: «Endi qalaysan, cho‘loq?» Musulmonqul kulibkina javob beradir: «Alhamdulilloh, hali ham sizlardan yuqori bir yerda o‘ltiribman!»
   
3. 
   Keyingi Marg‘ilon borishimda yaqin o‘rtoqlardan Yodgorbek to‘g'risinisurishtirib bildim: Yodgorbek ushbu asrning o‘n to'qqiz va yigirmanchi ochlig ' yillari miyonasida vafot qilib, undan ikki og'ul qolibdir. O'g'ullaridan bittasi bu kunda Marg‘ilonning mas’ul ishchilaridan bo‘lib, ikkinchisi Farg'ona bosmachiiariorasida ekan. Bu kunda nomu nishonsiz, o'luk-tirigi ma’lum emas, deydilar.
   

14. 
    mashq. Quyida berilgan buyruq-istak mazmunli matn qoidasiga mos misollarni o'zingiz o'qigan badiiy asardan toping. [Eslatma: Buyruq-istak mazmunli matnlar). Buyruq - istak yoki maslahat ohangi yetakchilik qiladigan, buyruq maylidagi gaplardan tuzilgan, biror ishni bajartirish yoki turli ta’qiqlashlarni ifoda etadigan matn tipiga buyruq - istak mazmunli matn deyiladi.]
    
15. 
    mashq. Quyidagi misollar asosida buyruq-istak mazmunli matnning xususiyatlarini izohlang.
    

Bir narsani orzu qilaman. Bu dunyoda men qilgan yaxshi ishlardan aqalli bitta ko ‘proq yaxshilik qilsang... Bu dunyoda men qilgan xatolardan aqalli bitta kamroq xato qilsang... (0‘. Hoshimov) Qush bo'lib osmonda uchma. Toshbaqa bo'lib, yerda sudralma. Daraxt bo'I! Boshing - osmonda, oyog'ing yerda bo'lsin! (0‘.Hoshimov) Bandasining boshi - Ollohning toshi deydilar. Boshingga ko'rgulik tushsa, noumid bo'lma: bulut o'tkinchi, Quyosh esa abadiydir... (0‘. Hoshimov)

1.