Ma’ruza №1 Ajratish va konsentrlashning asosiy metodlari

MA’RUZA 5
Ajratish va konsentrlashning fizikaviy metodlari.
Jarayonning fizik mohiyati bo‘yicha fizik metodlarining klassifikatsiyasi. Oddiy qayta haydash, rektifikatsiya, molekular distillyatsiya, sublimatsiya, kristallizatsiya moddani ajratish metodlari. Konsentrlashning fizik metodlari xarakteristikalari va ularni amaliyotda qo‘llashga misollar.
Fizikaviy ajratish va konsentrlash metodlarida kimyoviy reaksiyalar amalga oshmaydi. Bunda AKM molekulalararo o‘zaro ta’sir kuchlar,Vander-Vals kuchlari hisobiga amalga oshadi.Bu metodlarga misol qilib : haydash, bug‘latish, distillyatsiya, filtrlash, sublimatsiya, vozgonka, rektifikatsiya va hakazolarni keltirish mumkin. Distilyatsion AK uchuvchan moddalarni haydashga asoslangan.Ma’lumki moddalar turli haroratlarda haaydaladi.Suyuq moddalar gazga(bug‘ga) aylanibhaydalsa, ayrim qattiq moddalar suyuqlanmasdan birdaniga gazga aylanadi. Bunday hodisaga sublimatsiya deyiladi. Gaz holatiga o‘tgan modda sovutilib, kondensatlanadi va ajratib olinadi. Gaz holatidagi moddolarni kondensatlanishdan tashqari yuttirib ham ajratish mumkin. Ayrim hollarda, uchuvchan modda haydalib, qoldiq tekshiriladi. Agar suyuqlik aralashmasini ajratish talab etilsa, aralashmadagi har bir moddoni qaynash haroratida ketma – ket haydab ajratish mumkin.Buning uchun rektifikatsion kollonnalardan foydalaniladi.Masalan: neftni fraksiyalarga ajratish bunga misol bo‘ladi.Ayrim moddalar o‘chuvchan emas, ularni ajratish uchun uchuvchan holatga aylantirish talab etiladi. Masalan borni haydab ajratish uchun uni borat kislota efiriga aylantirib [V(OSN₃)₃] haydalsa, mishyakni AsCl₃ ga, germaniyni GeCl₄ ga , temirni FeCl₃ ga, kremniyni SiF₄ ga, simobni erkin simob (Hg) ga aylantirib haydaladi.
Distillyatsion (rektifikatsion) kolonnaning yuqori qismidagi bug‘ning tarkibi ajratish samarasini belgilaydi. Rektifikatsion kolonnada maxsus to‘siqlar bqladi. Bu to‘siqlar bug‘ni kolonnaning o‘zida kondensatlanishni ta’minlaydi. Natijada kondensat distillyatorga qaytib tushib, yuqoiroq haroratda bug‘lanadigan suyuqlik sovutgichga o‘tibketmaydi. Rektifikatsion kolonnaning eng yuqori qismidagi bug‘ sovutgichga o‘tadi va kondensatlanadi. To‘siqlar qancha ko‘p bo‘lsa, distillyatsiya shunchalik samarali bo‘ladi. Aralashma bug‘lanish va kondensatlanishining bosqichlariga nazariy tarelkalar deyiladi.Hamma nazariytarelkalar ham rektifikatsion kolonna bilan bog‘liq emas. Dasstlabki bug‘lanish va kondensatlanish suyuqlik solingan idishnng o‘zida bo‘ladi.Agar berilgan distillyatsion qurilmaning samaradorligi