Ma’ruza №13. Otvallar hosil qilish jarayoni

 
 
 
 
 
13.2 rasm. Ag‘darma konstruksiyasi va uning asosiy parametrlari. 
 
Yuqori yarusga esa, ag‘darma yuzasini rekultivatsiya qilish imkoniyatini 
yengillashtrish maqsadida unumdor tog‘ jinslari joylashtiriladi. О‘rta yarus va 
ag‘darmaning plandagi markaziy qismiga zararli tog‘ jinslari joylashtiriladi, 
ularning ostiga va atrofiga gilli jinslar joylashtiriladi. Bu tog‘ jinslari zararli 

---

elementlarning yuvilib ketmasligi va atrof muhitni geoximik zararlantirmaslik 
uchun izolyatsiyalovchi ekran hosil qiladi.
Ag‘darmaning umumiy balandligi optimal bо‘lishi kerak, chunki tog‘ jinslarning 
ag‘darmalarga joylashtirishga ketadigan xarajat kam bо‘ladi. Ag‘darma balandligi 
qancha katta bо‘lsa, jinslarni tashish va ag‘darma yuzasini rekultivatsiya qilishga 
ketadigan xarajat shuncha katta bо‘ladi. Lekin ag‘darma egallab turgan joy qancha 
kichik bо‘lsa, ag‘darma ostidagi yerni egallab band qilish shuncha kichik bо‘ladi. 
Temir yо‘l transporti qо‘llanilganda tekis joyda ag‘darmaning optimal balandligi 
100-300 m ga yetadi. Tog‘li joylarda esa, ag‘darma balandligi 200-500 m ga 
yetadi.
Ag‘darma о‘tish kengligi ag‘darma hosil qilish usuli va transport turiga bog‘liq 
bо‘ladi va yо‘llarni siljitish qadamiga teng bо‘ladi. Yо‘llarni siljitish qadami – 
ag‘darma uskunalari parametrlari bilan aniqlanadi va temir yо‘l transporti 
qо‘llanilganda: plugli ag‘darmalarda 1,5-3 m, ekskavatorli agdarmalarda: mexanik 
kurak bilan 21-34 m, draglaynlar bilan 120 m gacha, buldozerli ag‘darmalarda 50-
60 m dan 110-120 m gacha, avtomobil transportida: buldozerli ag‘darmalarda 35-
50 m, draglaynlar qо‘llanganda 200 m gacha bо‘ladi. 
Ag‘darmali о‘tish hajmi yoki ag‘darmali tupikning qabul qilish qobiliyati, bu – 
yо‘lni bir marotaba siljitish evaziga ag‘darmaga joylashtirish mumkin bо‘lgan kon 
jinsi miqdoridir. 
Ag‘darmali tupikning qabul qilish qobiliyati (m
3
/m): 
V = h
ya
A
o
/k
p
, 
bu yerda: 
h
ya
– ag‘darma yarusi balandligi, m; 
A
o
– yо‘llarni siljitish qadami, m; 
k
p
– tog‘ jinslarining maydalanganlik koeffitsiyenti. 
Qabul qilish qobiliyati 1 m ag‘darmali tupikda quyidagicha bо‘ladi: plugli 
ag‘darmalarda – 30-60 m
3
; mexanik kurakli ekskavatorli ag‘darmalarda – 500-
1200 m
3
; draglayn bilan – 10-12 ming m
3
gacha.
Ag‘darmalarni joylashtirish uchun ajratilgan joy quyidagi talablarga javob 
berishi kerak: 
tog‘ jinslarini tashish oralig‘i kichik bо‘lishi uchun, karyerga yaqin masofada 
bо‘lishi kerak; 
doimiy ag‘darmalar egallab turgan maydon rudasiz va kо‘mirsiz bо‘lishi kerak. 
Tashqi ag‘darmalar juda katta yer maydonini egallaydi. Kattakaryerlarda bu 
maydon 2-3 ming gektargacha yetadi. Agar bu maydonlar qishloq va о‘rmon 
xо‘jaligi uchun yaroqli bо‘lsa, u holda bо‘sh tog‘ jinslarini ag‘darmalarga 

---

joylashtirish kon korxonasiga katta zarar keltiradi. Shuning uchun xam 
ag‘darmalar uchun yaroqsiz maydonlar tanlanishi kerak.