Ma’ruza №7 qattiq jismlarning deformatsiyalanishi

Yopishqoqlik. Yopishqoqlik koeffitsienti. Puazeyl formulasi. 
Real (haqiqiy) suyuqliklarda normal bosimdan boshqa suyuqliklarning harakatlanuvchi element- 

lari chegarasida ishki ishqalanishning urunma kuchlari yoki yopishqoqlik o’rin oladi. Bunday

kuchlarning mavjud ekanligini oddiy tajribadan ko’rishimizga bo’ladi. Masalan yopishqoqlikni 
hisobga olmasdan keltirib chiqarilgan Bernulli tenglamasidan bunday xulosa chiqaramiz: Agar
suyuqlik gorizont bo’yicha yotgan hamda uning barcha yerida ko’ndalang kesim yusi bir xil bo’lgan 
naydan oqadigan bo’lsa, bosim hamma nuqtalarda bir xil bo’lishi kerak. Haqiqatinda bosim oqim

---

---

yo’nalishida pasayadi (7, a – rasm). Statsionar oqimni hosil qilish uchun nayning uchlarida doimiy

turda bosimlar ayirmasini paydo qilib turishimiz kerak. Bu bosimlarning ayirmasi ishqalanish 
kuchlarini yo’qotish uchun zarur.
Boshqa bir misol sifatida aylanuvchi idishdagi 
suyuqlikning harakatini kuzatishdan kelib chiqadi.
Agar idishni vertical yo’nalishdagi o’q atrofida 
aylantirsak suyuqlikning o’zi ham aylanadi. Dastlab
idishning 
devorlariga
bevosita 
tegip
turgan

suyuqlikning qatlamlari aylana boshlaydi. Keyin

aylanish ichki qatlamlarga uzatiladi. Demak, idish 
bilan suyuqlik bir xil aylanguncha idishdan
suyuqlikka aylanmali harakat uzatilishi davom 
etadi. Shunday uzatilishni harakat yo’nalishida
urinma bo’lib yo’nalgan kuchlar ta’minlaydi. Bunday urunma yo’nalishida yo’nalgan kuchlarni ichki 
ishqalanish kuchlari deb ataymiz.
Suyuqlik (gaz) qatlamlarining bir-biriga nisbatan harakatida ichki ishqalanish kuchlari paydo 
bo’ladi. Bunga quyidagi tajribadan ishonch hosil qilish mumkin. Ikki o’z-aro parallel gorizontal
plastinkalarning biri ikkinchisining yuqorisida joylashgan bo’lib, ular orasida ba’zi bir suyuqlik 
masalan, suv qatlami bor (8-rasm). Pastdagi plastinka harakatlanmaydi, ya’ni

. Yuqoridagi

plastinkani 

tezlik bilan harakatga keltiraylik. Bu plastinkaga tegib turgan suyuqlik qatlami 

molekulyar tortishish kuchi sababli plastinkaga yopishgan bo’ladi va u bilan birgalikda

tezlik bilan 
harakatlanadi. Pastdagi plastinkaga tegib turgan suyuqlik qatlami bo’lsa o’sha harakatlanmaydigan
plastinkaga yopishganligi uchun harakatlanmaydi. Oraliq qatlamlarning tezliklari bo’lsa 8 – rasmda 
ko’rsatilgan.
Suyuqlik har bir qatlamining o’ziga qo’shni tagidagi 
qatlamga nisbatan tezligi harakatlanayotgan plastinka
yo’nalishida, qo’shni tepasidagi qatlamga nisbatan tezligi 
bo’lsa plastinka harakatiga qarama qarshi yo’nalgan bo’ladi.
Bundan quyidagi xulosaga kelamiz: suyuqlikning ikki 
qo’shni qatlamlariga tegishli molekulalar orasidagi o’zaro
tortishishi sababli pastdagi qatlam tepasidagi qatlam tezligin 
kamaytiradi va aksincha, yuqorisidagi qatlam tagidagi qatlam
tezligini 
oshiradi.
suyuqlikning 
bir-biriga
nisbatan 
harakatlanayotgan qatlamlari orasida vujudga kelgan kuch
ichki ishqalanish kuchi deb ataladi. Ichki ishqalanish kuchi 
bilan bog’liq bo’lgan suyuqlik xossasi bo’lsa yopishqoqlik
deb ataladi. 
Tajribalarning ko’rsatishicha, suyuqlikning ikki qatlami orasidagi ichki ishqalanish kuchi (
)

ning qiymati qatlamlarning bir-biriga tegib turgan sohalarining maydoni (

) gа va tezlik gradient deb 
ataladigan
kattalikiga to’g’ri proporsional: 

Bu ifoda Nyuton formulasi deb ataladi. Undagi tezlik gradient suyuqlik qatlamlari tezliklarining 

bir qatlamdan ikkinchi qatlamga o’tganda (0X yo’nalishida) o’zgarish tezligin ta’riflaydi. (8.8) dagi
suyuqlikning tabiyatiga bog’liq bo’lib, u suyuqlikning (dinamik) yopishqoqlik koeffitsienti deb 

ataladi.

Yopishqoqlikning sI dagi birligi sifatida shunday suyuqlikning yopishqoqligi qabul qilinishi 
kerak, tezlik granienti
bo’lgan usgbu suyuqlikning ikki bir-biriga tegib turgan 

qatlamlari orasidagi

yuzada 1 N gat eng ichki ishqalanish kuchi paydo bo’ladi. Bu birlik 

paskal-sekund deb ataladi.

---

---

Adabiyotlarda yopishqoqlikning Puaz deb ataladigan lekin odatda foydalanilmaydigan o’lcham 

birligi ham uchrashadi.

Suyuqliklarning yopishqoqligi haroratga teskari proporsoinal o’zgaradi. Buning sababi harorat 
ortishi bilan suyuqlik molekulalari orasida o’zaro ta’sir kuchining kamayib ketishidadir.