Ma’ruza kirish. Fanning maqsadi va vazifalari

ANIQ TITRLI ERITMALAR TAYYORLASH. TITRLASH USULLARI
Konsentrasiyasi aniq bo’lgan eritmani aniq titrli eritma deb yuritiladi. Uni tayyorlashning ikki usuli mavjud.
Analitik tarozida tortilgan moddaning aniq miqdorini o’lchov kolbasiga solib eritilib, eritma hajmini distillangan suv bilan o’lchov chizig’igacha to’ldiriladi (1-usul). Erigan mahsulot massasi (g) va eritmaning hajmi (V) m aniq bilgan holda uning titrini aniqlash mumkin. U quyidagiga teng bo’ladi:


T = g / V

Mazkur yo’l bilan tayyorlangan eritmalar aniq titrli yoki stan­dart titrli eritmalar deyiladi. Ulardan titrometrik analizda u yoki bu modda miqdorini aniqlashda yoki boshqa eritmalar titrini o’rganishda foydalaniladi. Lekin bu usulda aniq titrli eritmalar tayyorlash hamma vaqt ham maqsadga muvofiq emas. Masalan, NCL ning suvdagi aniq eritmasi ma’lum emas. Bu moddaning miqdorini tarozida aniq tortib olganda ham unda xlorid kislotasining necha grammligini bilish qiyin. Misolimizdan ko’rinib turibdiki, aniq titrli eritmalar tayyorlash uchun modda ayrim talablarga javob berishi lozim ekan. Bu talablar quyidagilardan iborat:

— modda kimyoviy toza bo’lishi, ya’ni undagi begona moddalar miqdori analiz aniqligiga ta’sir qilmaydigan darajada kam (0,1—0,05 %) bo’lishi kerak.
— moddaning tarkibi formulaga qat’iy ravishda mos kelishi kerak. Masalan, kristall-gidratlardagi suv miqdori aynan formuladagiday bo’lishi lozim.
— modda qattiq holatda va eritmada saqlash vaqtida turg’un bo’li­shi lozim.
— moddaning gramm ekvivalent miqdori iloji boricha katta bo’lishi maqsadga muvofiq. Bunday hollarda eritmaning normalligini aniqlash oson bo’ladi.
Keltirilgan talablarga javob beruvchi moddalarni birlamchi yoki standart moddalar deb atalib, ular yordamida boshqa moddalarning titri o’rnatiladi. Agar modda yuqoridagi talablarga javob bermasa, avval, uning kerakli normallikka yaqin taxminiy eritmasi, bir yo’la boshqa bir standart moddaning aniq titrli eritmasi tayyorlanadi. So’ngra tayyorlangan eritmalarning biri bilan ikkinchisi titrlanadi va birlamchi eritma yordamida tayyorlangan yangi eritmaning konsentrasiyasi aniqlanadi. Masalan, NaON eritmasi konsentrasiyasini shavel kislotasining aniq titrli erit­masi yordamida topiladi. Qayta kristallash yo’li bilan N₂C₂O₄><2N₂0 formulaga aniq javob beradigan kimyoviy toza shavel kislotasini olish mumkin. Bu kislota eritmasining konsentrasiyasini tarozida tortib olingan namuna massasini eritma hajmiga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi.
Titrlash yoki og’irlik analizi yo’li bilan konsentrasiyasi aniqlangan titrli eritmalarni standartlashtiriigan, ayrim hollarda «ishchi» eritma deb ataladi.
Titrometrik analizda birlamchi moddaning ahamiyati qay darajada katta ekanligi aniq ko’rinib turibdi. Bu moddalar yuqorida keltirilgan talablarga qay darajada to’laroq javob bersa, ishchi eritmalarning konsentrasiyasi shunchalik aniq bo’ladi va analizlarning xatosi ham kam bo’ladi. Ishchi eritmalarning konsentrasiyasini hamma vaqt ham birlamchi moddalar yordamida aniqlanavermaydi. Masalan, NaOH eritmasining konsentrasiyasini HC1 eritmasi bilan titrlash orqali o’rnatish mumkin. HC1 eritmasining konsentrasiyasi esa oldindan birlamchi moddaning titrlangan eritmasi yordamida aniqlangan bo’lishi kerak (2-usul). Bunday usul ancha qulay, chunki birlamchi moddalar soni kamayadi, moddalarni tozalash va eritmalar tayyorlashga hojat qolmaydi, vaqt tejaladi. Lekin bu usulning aniqlik darajasi kamroq bo’lib, ayrim eritmalar konsentrasiyasini aniqlashda yo’l qo’yilgan xatoliklar bu usulda qo’shib hisoblanadi.
Ayrim hollarda konsentrasiyani eritmalarning gravimetrik analiz qilish yo’li bilan topiladi. Masalan, NC1 eritmasining konsentrasiyasini AgCl massasini aniqlash yo’li bilan topish mumkin. Bu tuz NC1 ning AgNO₃ bilan reaksiyaga kirishishi natijasida hosil bo’ladi.
Titrlangan eritmalar tayyorlash uchun ko’pincha savdoda mavjud bo’lgan «fiksanal»lardan foydalaniladi. Fiksanal — ichiga 1 litr aniq me’yordagi, masalan 0,1 n. dan 0,05 n. gacha va shu kabi eritmalar tayyorlash uchun quruq moddaning aniq massasi yoki suyuqlikning aniq hajmi solingan kavsharlangan shisha idish. Undan eritma tayyor­lash uchun ampula ichidagi moddaning hammasini yo’qotishlarsiz 1 litrli o’lchov kolbasiga solib, uni distillangan suvda eritiladi va suv bilan kolba o’lchov chizig’igacha to’ldiriladi. Moddani ampuladan kolbaga o’tkazish uchun kolba og’ziga voronka qo’yib, uning nozik shishali ostki qismini sindirish uchun voronkaga shisha igna o’rnatiladi. Ampula ichidagi barcha moddani kolbaga o’tkazish uchun uning ikkinchi uchini ham shisha igna bilan teshib, suv purkagich yordamida moddaning qolgan qismini eritib ampuladan chiqariladi. So’ng kolbadagi eritma hajmini distillangan suv bilan kolba chizig’igacha to’ldiriladi.
Ishchi eritmalarning konsentrasiyasini aniqlashda va analiz o’tkazishda titrlashni ikki usulda bajariladi.
1.Analiz qilinadigan moddaning tarozida tortib olingan qismini o’lchov kolbasiga solib, kamroq suvda eritiladi. So’ng eritma hajmini kolbadagi o’lchov chizig’igacha suv bilan to’ldiriladi. Kolba og’zini shisha tiqin bilan yopib bir necha marotaba chayqalgach, pipetka yordamida eritmaning ma’lum qismini (alikvat qism) olib titrlanadi. Bunday usul pipetkali usul deb ataladi.
2.Moddaning (yoki analiz qilinadigan birikmaning) tarozida tortilgan qismlarini olib, ixtiyoriy miqdordagi suvda eritiladi. Hosil bo’lgan eritmalar alohida-alohida titrlanadi. Bu usul tarozida tortilgan namunalar usuli deb ataladi. Tarozida tortilgan namunalar usulida hajm bir marta o’lchanib (byuretkada), pipetkali usulga nisbatan (bu usulda hajm uch marta — o’lchov kolbasi, pipetka va byuretkada o’lchanadi) ko’proq aniqlikka erishiladi.