Ma'ruza kirish. Reja

Nazorat savollari

1. 
   Elektromexanik tizimlaming boshqaruv elementlariga qanday qurilmalar kiradi?
   
2. 
   Elektromexanik tizim elementlarining qanday asosiy tavsiflari bor?
   
3. 
   Elektromexanik tizim elementlarining boshqaruv tavsiflari qanday quriladi?
   

Adabiyotlar

1. 
   Imomnazarov A.T. elektromexanik tizimlarning elementlari. Oliy o’quv yurtlari uchun darslik, - Toshkent.:, “Ta’lim”, 2009., -185b.
   
2. 
   Imomnazarov A.T. sanoat korxonalri va fuqarolik binolarining elektr jihozlari, - Toshkent.:, “ILM ZIYO”, 2006., -185b.
   
3. 
   Бойко В.И. и др., Схемотехника электронных систем. Микропроцессоры и микроконтроллеры. Учебник,-С-Петербург.:, БХВ 2004.
   
4. 
   Браславский И.Я. Асинхронный полупроводниковый электропривод с параметрическим управлением. –М.:, Энергоатомиздат, 1998.
   

MA’RUZA - 3
ELEKTR KONTAKTLAR
REJA:

1. 
   Kontaktlar.
   
2. 
   Elektr kontaktlar.
   
3. 
   Kontaktlarni tekshirish.
   

Elektr kontaktlar – elektr zanjiridan uzluksiz tok o’tishini ta’minlovchi, bir biriga tutashuvchi qurilmadir.
Kontaktlar-o’zi qaytuvchi ko’p holatli apparat bo’lib qiymati o’ta yuklanish toklaridan oshmaydigan tokli zanjirni tez-tez kommutatsiya qila oladi.
Turlari: tutashuvchi, ponasimon, sirg’alib tutashuvchi, dumalovchi (g’ildirakli), yuzaki (faqat yuza qatlami tutashadi), chiziqli, nuqtali, jipslashuvchi va hakozo.
Elektr zanjirlarining kontakti elektr zanjirning bir qismi bo’lib ulab-uzishga va elektr tokini o’tkazishga mo’ljallangan. Apparatlar qurilishida elektr kontaktlari quyidagi asosiy guruhga bo’linadi: tutashuvchi, ajraluvchi, almashinuvchi, almashmaydigan, to’suvchi, kiruvchi.
Kontakt detali quyidagi turlarga bo’linadi: qo’zg’aluvchan, qo’zg’almas, yassi, silindirik, gnezdoli, shtirli, bimealli, metallokeramik va kompazitsion.
Kontaktlarning tutashuvi – faqat eletr tokini o’tkaizadi. Kontaktlar kattaligi xarakteristikasi asosan 2 hil bo’ladi: elektrik va mexanik.
Elektrik xarakteristikasida elektr qarshiligining o’zgarishi va kontakt detallariga va o’tish jarayonida kuchlanishi pasayuviga bog’liq bo’ladi.
Mexanik xarakteristikasida ikki kontaktli detallarining tutashuvi kuchga bog’liq bo’ladi.
Kontakt detallarining tutashuvi ular yuzasida hosil bo’ladigan kuyishlar, oksidlanishlar, deformatsiyalarga ham bog’liq bo’ladi. Kontaktlar yuzasiga kislorod, azot, azon, oltingugurt va boshqa kimyoviy elementlarning kiritilishi natijasida plyonka (qatlamlar) hosil bo’lasi. Bu plyonka qalinligi 10-15 nm bo’ladi, solishtirma elektr qarshiligi Om.sm. Har xil metallarda bu solishtirma qarshilik har xil bo’ladi. Shu sababli oksidlanish jarayonidagi plyonkalar qoplanishi masalan: nikelda juda sekin kechadi, alyuminiyda ancha tez 10 sekuntda 2-2.5 nm. xona temperaturasida 20-30 kunda 6-10nm. ga yetadi. Eng yaxshi metall qorishmali kontakt bronzadir. Volfram, oltin va platinalar hamda ham oksidlanish jarayoni bo’lmaydi.
Elektr kontaktlarida o’tish jarayoni bp’lib bunda bir biriga tegishda qarshilik oshadi, tok o’tish kamayishiga olib keladi.
O’tish qarshiligini quyidagicha aniqlaymiz: .
R_k – kontaktning o’tish qarshiligi
a - kontakt materialining yuzasi va strukturasiga nisbatan o’zgarmas kattalik
n – kontakt qismlarining konstruksiyasiga bog’liq o’zgarmas kattalik
F – kontaktlarning qisilishiga ta’sir etuvchi kuch
O’rtacha kattalikning qiymati.

Nomi	a, Om·N^0.5
Mis	10·10^-4	n=0.5
Latun	67·10^-4	Bir nuqtali kontaklar uchun
Kumush	5·10^-4	Chiziqli kontakt
Qalay	50·10^-4	2 nuqtasini ham birdaniga tutashuvchi uchun. 0.7=n
Alyuminiy	16·10^-4	3ta nuqtalar uchun
Po’lat	760·10^-4	n=1.0

20 A gacha bo’lgan toklarda bir nuqtali kontaktlardan 100 A va yuqorisida ko’p nuqtali kontaktlar qo’llaniladi. Kontaktlarni ulash vaqtida kontaktlar deformatsiyalanib ularning bog’lanishi quyidagicha bo’ladi .


R_k
1
2
T
Elektr kontaktlarining afzalliklari va kamchiliklari.
Asosiy kamchiliklari:

1. 
   Tinimsiz ishlatish (bosilish) va naminal tokning oshishi natijasida kontaktlar ulanish joylarining gabaritlari va massasi oshadi. 10 kA dan yuqori tokda o’ta tezlik bilan gabariti va massasi oshadi.
   
2. 
   Kontaktlarning yemirilish hisobiga apparatning ishi sekinlashadi.
   
3. 
   Kontaktlar materialining oksidlanishi natijasida apparatlarning ishonchliligi kamayadi.
   

Qattiq metalli va suyuq metalli kontaktlarning afzalliklari:

1. 
   Kichik o’tish qarshiligi va yuqori tok o’tkazish qobilyati ya’ni elektrodda 120 A/mm² gacha gabarit o’lchamlarining ixchamligi
   
2. 
   Yuqori toklarda qisqa tutashuvda kontaktlar bosilish vaqtini oshishi.
   
3. 
   Kpmmuatsiya paytida yemirilishning yo’qligi.
   
4. 
   Kommutatsiya paytida tebranish, oksidlanish, payvandlanish holatlari uchramaydi.
   
5. 
   Yuqori mexanik va elektrik yemirilishga chidamli.
   
6. 
   Avtomatik tarzda o’zini tiklay oladigan apparatlar ishlab chiqarish imkonini beradi
   

Suyuq metalli kontaktlarning kamchiligi:

1. 
   Ishlatilayotgan kontakt materiali (galliy va uning qotishmalari, kontaktni ulash paytida qizdirish talab etiladi ya’ni qotish harorati o’rab turgan muhitnikidan kam bo’lsa.
   
2. 
   Tebranayotgan, kuchli zarbda ishlayotgan apparatlarda suyuq metalli kontaktlar ishlatilishi noqulay.
   

Hozirgi kunda ishlab chiqarilayotgan kontaktlar quydagilardir:

1. 
   Spiralsimon gultojbargli 31.5 kA gacha
   
2. 
   Kosachali 40kA gacha
   
3. 
   O’rama gultojbargli 63kA gacha
   

Bulardan tashqari hozirda kontaktni har xil qotishmalardan ham tayyorlashmoqda. Volfram-kumush-nikel qotishmasidan tayyorlangan yuqori kuchlanishli qiyin yuklanadigan va ajraladigan apparatlar uchun. Past kuchlanishli va kuchsiz apparatlar uchun kumush – nikel, kadmiy oksidli va mis – grafitli qotishmalardan foydalanilmoqda.
Kontaktlarni tekshirish.
Ish hlatini tekshirish: elektr apparatlarining kontaktlarini ko’z bilan, qizish holatini diagnoz qilish. Issiqlik holatini rasmga olish afzalligi yuklamadan uzmasdan tekshirish mumkin.