Ma’ruza mashg’uloti rejasi

muayyan muddatga fraxt qilish (taym-charter) to‘g‘risidagi shartnomaga 
bag‘ishlanadi. Ushbu shartnoma turistik va boshqa maqsadlarda yo‘lovchilarni 
ommaviy tashish uchun dengiz kemalaridan foydalanuvchi turfirmalar va boshqa 
tashkilotlarga qiziqarlidir.
Kemani vaqtinchalik fraxt qilish shartnomasiga ko‘ra kema egasi belgilangan 
haq (fraxt) evaziga fraxt qiluvchiga kemani va kema ekipaji a’zolarining 
xizmatlarini yo‘lovchi, yuk tashish uchun yoki boshqa tijorat maqsadlarida 
muayyan muddatga taqdim etish majburiyatini oladi. Bunday shartnomani 
rasmiylashtirishda unda quyidagilar ko‘rsatilishi shart: taraflar nomi; fraxt qilish 
maqsadi; kema nomi, uning texnik va foydalanish ko‘rsatkichlari (yuk ko‘tarish 
qobiliyati, tezligi va b.); suzish hududi; kemani topshirish va qaytarish vaqti va 
joyi; fraxt qiymati; taym-charterning amal qilish muddati. 
Butun taym-charter muddati mobaynida kemani soz holatda saqlash kema 
egasining majburiyati hisoblanadi. Fraxt qiluvchi kemadan foydalanganlik uchun 
haqni o‘z vaqtida to‘lashi shart — odatda haq muayyan muddat (yarim oy, bir oy) 
uchun oldindan avans tariqasida to‘lanadi. Haq to‘lash muddatlariga rioya 
qilinmagan hollarda kema egasi shartnomani bekor qilish va kemani chaqirib 
olishga haqli.
Taym-charter shartnomasiga ko‘ra kapitan hamda ekipajning boshqa a’zolari 
kema egasining kemani boshqarish, ichki tartib va ekipaj tarkibiga oid 
farmoyishlariga bo‘ysunishi lozim. Kemadan tijorat maqsadlarida foydalanishga 
oid farmoyishlarni fraxt qiluvchi beradi. Bunda fraxt qiluvchi kemadan 
shartnomada nazarda tutilmagan maqsadlarda yoki bitimda nazarda tutilmagan 
suzish hududida foydalanishga haqli emas.
Savdo maqsadlarida dengizda suzish kodeksida kemani ekipajsiz fraxt 
qilish (berbout-charter) shartnomasi ham nazarda tutilgan. Kemani ekipajsiz 
fraxt qilish shartnomasiga ko‘ra kema egasi belgilangan haq (fraxt) evaziga fraxt 
qiluvchiga muayyan muddatga foydalanish va egalik qilishga ekipaj bilan 

---

komplektlanmagan va jihozlanmagan kemani yo‘lovchi, yuk tashish uchun yoki 
boshqa tijorat maqsadlarida taqdim etish majburiyatini oladi. Bu holda fraxt 
qiluvchi kema ekipajini mustaqil ravishda komplektlaydi. Komanda ilgari mazkur 
kema ekipaji a’zosi bo‘lgan yoki bo‘lmagan shaxslardan tashkil topishi mumkin. 
Ekipajni komplektlash usulidan qat’i nazar, uning barcha a’zolari fraxt 
qiluvchining barcha buyruqlariga bo‘ysunishlari shart. Berbout-charter 
shartnomasida quyidagilar ko‘rsatilishi lozim: taraflarning nomi; kema nomi, 
klassi, bayrog‘i, texnik va foydalanish ko‘rsatkichlari; sarflaydigan yonilg‘i 
miqdori; suzish hududi; fraxt qilish maqsadi; kemani topshirish va qaytarish vaqti 
va joyi; fraxt qiymati hamda shartnomaning amal qilish muddati. 
Turizmda berbout-charterdan ko‘pincha kichik yelkanli kemalar – yaxtalarda 
sayohat qilishda foydalaniladi. Yaxtalarning ko‘plab modellari mavjud bo‘lib, ular 
katta-kichikligi va komfortabelligi bilan farq qiladi. Yaxta ekipajsiz ijaraga olingan 
taqdirda, 
kemani 
mustaqil 
boshqarishni 
xohlagan 
ijarachi 
shkiperlik 
guvohnomasiga ega bo‘lishi lozim. Yaxtada sayohat qilish uchun chet el portlariga 
kirishda viza talab etilmaydi.
Dengiz transportida yo‘lovchi va yuk tashish milliy qonun hujjatlari bilan 
ham 
tartibga 
solinadi. 
Jumladan, 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining “O‘zbekiston respublikasining ichki suv transporti Ustavini 
tasdiqlash to‘g‘risida” gi 1997-yil 25-fevraldagi 106-son qarori.
Mazkur Ustav mamlakatning ichki suv yo‘llari orqali yuk va yo‘lovchilar 
tashishga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, shuningdek, ichki suv transportining xalq 
xo‘jaligining boshqa tarmoqlari bilan o‘zaro munosabatlari bo‘yicha ichki suv 
transporti organlarining asosiy vazifalari va majburiyatlarini belgilab beradi. 
Ustav bilan ichki suv yo‘llari orqali tashishga oid topshiriqlarning bajarilishi 
tartibi, yuklar, yo‘lovchilar, bagaj va pochta tashishlarning asosiy shartlari, 
kemachilik uchun ichki suv yo‘llaridan foydalanishning asosiy shartlari, tashishni 
amalga oshiruvchi korxonalarning, shuningdek, ichki suv transportidan 
foydalanuvchi korxonalar, tashkilotlar va shaxslarning huquq va majburiyatlari 
belgilab beriladi. Mazkur Ustav 5 bo‘lim, 71 moddadan iborat. 
Daryo transporti etarli afzalliklarga ega va bugungi kunda dolzarbligicha 
qolmoqda. 
Ushbu turdagi harakatning afzalliklari quyidagilardan iborat: 
➢ 
Tabiiy kelib chiqishi yo'llari qo'llaniladi: ular yo'llarni qurish yoki 
relslarni yotqizish kabi xarajatlarni talab qilmaydi. 
➢ 
Tashish narxi poezdlardan foydalanishdan arzonroq. 
➢ 
Energiya iste'moli quruqlikdagi transportga qaraganda kamroq. 
➢ 
Yuqori yuk tashish qobiliyati. 
Biroq, daryo transportining salbiy tomonlari ham bor. Ular orasida: 
➢ 
Kam sayohat tezligi. 
➢ 
Mavsumiy: daryolar muzlaganda yoki sayoz bo'lganda ahamiyatsiz 
(mintaqaning iqlimiga qarab). Shimoliy hududlarda yiliga 120-150 kun, janubiy 
viloyatlarda - 200-240, aralash iqlimli hududlarda - oraliqda bir narsa ishlatiladi. 
➢ 
Foydalanish daryolarning formati bilan cheklangan: burilish, 
yo'nalish, uzunlik. 

---

➢ 
Ob-havo sharoitlariga kuchli bog'liq. 
➢ 
Daryoning ifloslanishi. 
➢ 
Qattiq chuqurlik; katta tomirlardan foydalanganda qo'shimcha 
o'tishlarga olib keladi.