Ma’ruza mashg`ulotlari 1- mavzu: “Kasbiy ma’naviyat” fanining maqsadi, vazifasi va jamiyat hayotidagi ahamiyati Reja

 
5.2.Oila evolyusiyasida sotsiomadaniy munosabatlarning ahamiyati 
Oila- poligamiya (poli… va gamos grekcha- nikoh) ma’nosini anglatadi, bu 
so‘z ayrim xollarda ko‘p nikohlilik sifatida qo‘llaniladi, biroq bu noto‘g‘ri 
tushunchadir. Oila jamiyat tarixida azaldan mavjud bo‘lmagan, ibti-doiy jamoa 
davrining ilk bosqichida ibtidoiy insonlar to‘da-to‘da bo‘lib yashagan davrda jinslar 
o‘rtasidagi munosabatlar muayyan tartib-qoidaga ega bo‘lmagani sabali to‘dadagi 
barcha erkak va ayollar o‘zaro va umumiy tarzda er-xotin hisoblangan.
Zardushtiylik dini rivoji aholi ma’naviy hayoti bilan bir qatorda zamon va 
makonga xos olamni anglash, tafakkur qilishga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. 
Shuningdek, nikoh va oila to‘g‘risidagi qarashlar ham o‘zgarib, jamoani boshqarish 
oqsoqollar Kengashi a’zolariga yuklatildi. Kengash boshlig‘i va a’zolari davlat 
boshqaruvi bilan bir qatorda nikoh va oila munosabatlarini ham nazorat qilib, 
muammolarini ham hal etgan. Bir so‘z bilan ifoda etsak, jamoa a’zolari shodlik, 
g‘am va a’lam kabilarni birga-likda bartaraf etganlar, ya’ni shaxsiy, xususiylikdan 
ko‘ra umumiylik tushunchasi ustivor ahamiyat kasb etgan. 
Oila insoniyat, millat va xalqning o‘z taraqqiyoti, evolyusiyasi jara-yonida 
egallagan yutug‘i bo‘lib, jamiyatning asosi sifatida hayoti va turmush tarzining 

---

64 
ma’lum bir ma’naviy, madaniy, sotsial va aksiologik qoidalari asnosida shakllandi. 
Inson taraqqiyoti, evolyuyasi jarayonida egallagan barcha ezguliklar davr 
silsilasidan o‘tib, eng maqbullarini o‘z bag‘rida asrab-avaylab kelajak avlodlarga 
yetkazadi. Nikoh, oila va tarbiya tushunchasi ham zamonlar osha shakllanib, 
rivojlandi.
“Sog‘lom fikr, donolik, oqillik, o‘z xatti-xarakati oqibatlarini oldindan ko‘ra 
bilish, o‘ziga chetdan qaray va baho bera olish. Unga ko‘ra inson o‘z fazilatlarini 
me’yorlashtiradi, qaysarligini jilovlaydi, ahmoqlikka qarshi turoladi. Barcha narsani 
poklash qudratiga ega suv uning ramzi” -deydi Konfutsiy. 
Nikoh va oilani bunyodga kelishida ikki jins vakillarining o‘zaro teng huquqi 
va o‘z roziligi bilan hech qanday tashqi ta’sir hamda bosimlarsiz tuzuliladi. Sotsial-
madaniy munosabatlar turli shakl, ifoda va mazmun-mohiyatga ega bo‘lib, nikoh 
eng takomiliga yetgan ijtimoiy-madaniy va ma’naviy hodisa sifatida e’tirof etiladi.
“Sizning eng xayrlingiz-zavjasiga eng yaxshi muomalada bo‘lganingiz-dir” 
yoki Qur’oni Karimning Baqara surasi, 228-oyatida: “Va yaxshi amallarda ular 
(ayollar) uchun zimmalarida i erlari oldidagi burchlari barobarida huquqlari ham 
bor”, deya marhamat qilingan. Demokratik davlatdagi kabi Islom dinida ham oila, 
ayol va farzanlarning haq-huquqlari nikohgacha, nikohda yashash davrida va undan 
keyin ham himoyalangan. 
Qadimdan oilaning asosiy vazifasi avvalo o‘zidan sog‘lom avlodni dunyoga 
keltirish (reproduktiv) va tarbilashdan iborat bo‘lgan. Bugungi kunda farzand 
dunuyoga keltirish va tarbiyalashga nisbatan dunyo xalqlarining ushbu vazifaga 
nisbatan munosabati qanday ?
Bu muammoni sobiq Ittifoq tarkibiga kiruvchi davlatlar tahlilida ko‘rib 
chiqamiz.
Ukraina aholisi 1991 yilda 51623500 nafarni tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yilga 
kelib 41418717 nafarni tashkil etib, o‘tgan davr mobaynida aholi soni tug‘ulish va 
ko‘chib ketishlar hisobiga 10000000 nafarga kamaygan. 
Agar Rossiya Federatsiyasida 2017 yilda 1690307 nafar bola tug‘ilgan bo‘lsa, 
2021 yilga kelib esa tug‘ilishlar soni 1402 834 nafarni tashkil etib, umumiy aholi 
sonining 10 % ga ham yetmaydi ammo yuqumlik kasallik sabab 2021 yilda o‘lim 
soni 15,1%, ya’ni 2 440 000 nafar “rekord” natija qayd etilgan. Oila qurish yoshida 
bo‘lgan aholining 20% yakka yolg‘iz hayot kechirishi oilaga bo‘lgan munosabatni 
yanada oydinlashtiradi.
Belarusiya aholisining 53.3% ayollar va 46.5% erkaklar tashkil etib, tug‘ulish 
ko‘rsatkichi umumiy aholisi soniga nisbatan 9 % kamroqni tashkil etadi. Moldova 
aholisi o‘sish ko‘rsatkichi 2021 yilda 10 706 nafar va o‘lim ko‘rsatkichi esa 11 001 
nafarga to‘g‘ri keldi.
Latviyada 2021 yilda tug‘ulish 4 484 nafarni va o‘lim holati esa 6 553 nafarga 
to‘g‘ri keldi. Litvada 2021 yilda 6 575 nafar tug‘ulish va 9799 holatda o‘lim qayd 
etilgan.
Estoniyada 2021 yilda 3 446 nafar tug‘ulish va 3819 holatda o‘zim qayd 
etilgan.

---

65 
Germaniya aholisi sonining o‘sish ko‘rsatkichi 2021 yilda 170 037 nafarni va 
220 396 holatda o‘lim qayd etilgan.
Qozog‘istonda bu kabi saliy ko‘rsatkichlar kuzatilmasada ohirgi besh yil 
davomida 40 yoshdan oshib ham oila qurishni istamayotgan erkak va ayollar soni 
ko‘payib bormoqda.
2021 yilda yurtimiz aholisi o‘rtasida 276900 ta nikoh qayd etilgan, ajrimlar 
esa 35660 tani tashkil etib, avvalgi yilga qiyoslaganda 4.5 % ga oshgan. Ajrimlar 
sonini o‘zi mamlakatimiz yoshlari o‘rtasida nikoh va oila munosabatlariga bo‘lgan 
munosabatni belgilashga yetarli bo‘ladi.
Yuqorida keltirilgan tahlilning o‘zi ham dunyoda nikoh va oilaga nisbatan 
munosabatni qay darajada ekanini ko‘rsatib turibdi. Aholi o‘rtasida tug‘ulish 
ko‘rsatkichini pasayishi, mamlakat iqtisodi, ijtimoiy va boshqa muhim 
ko‘rsatkichlarga ham ta’sir o‘tkazadi.