Ma’ruza mashg`ulotlari 1- mavzu: “Kasbiy ma’naviyat” fanining maqsadi, vazifasi va jamiyat hayotidagi ahamiyati Reja
Pedagogik faoliyatda psixologik xususiyatlar va kompetentlik
Download 1.67 Mb. Pdf ko'rish
|
КАСБ МАЪНАВИЯТИ УМК
|
7.2. Pedagogik faoliyatda psixologik xususiyatlar va kompetentlik. Oliy, xalq ta’lim yoki maktabgacha tizimini tadqiq qilishda o‘ziga xos va umumiy asosga ega bo‘lgan tizim yaratish bilan birga umumiy maqsadga xizmat qiluvchi o‘zaro bir-biriga aloqadorlikni funksional bog‘liqlik-larini yaratish lozim bo‘ladi. Pedagogik faoliyatda bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish hamda rivojlantirish uchun malaka oshirish va qayta tayyorlash kurslaridan o‘tish bilan birga muntazam ravishda pedagogo doimo nafaqat o‘ziga tegishli fan soxasida balki jamiyatning siyosiy, sotsial, madaniy-ma’rifiy va iqtisodiy rivoji to‘g‘risida ustida mustaqil izlanish kerak bo‘ladi. Bu kabi izlanish, tadqiqotlar yuritish, professional ta’lim xodimining kasbiy mahorati-ning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. O‘z o‘rnida professional tarzda ta’lim soxasida faoliyat yurituvchi pedagog jamiyat va jamoatchilikning ma’naviy hayoti hamda moddiy ishlab chiqarish sohasini pedagogik faoliyatda muntazam yoritib borish bilan o‘z bilim, tajribasini tinglovchiga singdiradi. “Pedagogik faoliyat- bu ta’lim va tarbiya jarayoni bilan bog‘liq bo‘lib, o‘ta murakkab tarzdagi dinamik, o‘z-o‘zini tartibga soluvchi, ko‘p darajali va o‘ziga xos 67 Арипова А. Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари. – Т.: ЖИДУ, 2007. - Б. 58-69. 93 rivojlanish omillariga ega bo‘lgan yaxlit tizim hisoblanadi. U mazmun-mohiyatiga ko‘ra ko‘p turli, jamiyat bilan ham o‘zaro serqira munosabatda bo‘lib, o‘zaro bog‘liqlikdagi murakkab funksiyalarni amalga oshiradi. Bu kabi og‘ir va murakkab tizimni isoh qilishga ahamiyatga molik zamonaviy ilm-fan hamda ta’lim soxasining ilg‘or tajribalarini tadbiq etishga moliyaviy jihatdan katta mablag‘ talab etish bilan birga tizimning boshqaruv soxasini tubdan yangilash, shuningdek ko‘p sonli pedagoglarni ham malaka talablarini oshirishni tashkil etishga to‘g‘ri keladi” 68 . Kasbiy faoliyat, tajriba va mahoratini muntazam tarzda oshirib borish uchun o‘z vazifasiga ijodkorona yondashib, pedagog quyidagi majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishi zarur: avvalo muayyan mehnat ko‘nikmasiga ega bo‘lish, o‘z zimmasidagi vazifasini sidqidildan ado etish, aqliy mehnat talablariga rioya etish, hamkasb, talaba va ularning ota-onalari shunigdek ta’lim soxasining doimiy iste’molchi bo‘lgan jamoatchilik bilan o‘zaro muloqot, munosabatni faol tashkil etishi kerak bo‘ladi. Pedagogik faoliyat yuritishda har bir shaxs avvalo kommunikativlik , iqtidori va ko‘nikmasiga ega bo‘lishi, chunki ta’lim va tarbiya jarayonida o‘z bilim, ko‘nikma hamda tajribasini talablarga yetkazishi lozim bo‘ladi. U, o‘z soxasining nafaqat tarixiy, evolyusion jarayoni, shakllanishi, balki rivojlanish borasida jahonda amalga oshirilayotgan jarayonlarda ishtirok etishi, yoki ularni masofadan tahlil etish bilan istiqbol rejasi to‘g‘rida bashorat(prognoz) qilish ko‘nikmasiga egaligi uning kommunikativlik iqtidoridan dalolat beradi. Soxa taraqqiyoti, istiqbolini bashorat qilish uchun esa fanga doir tadqiqot o‘tkazish sirlaridan ham bohabar bo‘lish lozim bo‘ladi. N.Muslimov o‘zining “Pedagogik kompetentlik va kreativlik asos-lari” deb nomlangan o‘quv-metodik qo‘llanmasida “Kompetentlik tushuncha-siga ta’lim sohasiga psixologik ilmiy izlanishlar natijasida kirib kelgan. Psixologik nuqtai nazardan kompetentlik “noan’anaviy vaziyatlar, kutilmagan hollarda mutaxassisning o‘zini qanday tutishi, muloqotga kirishishi, raqiblar bilan o‘zaro munosabatlarda yangi yo‘l tutishi, noaniq vazifalarni bajarishda, ziddiyatlarga to‘la ma’lumotlardan foydalanishda, izchil rivojlanib boruvchi va murakkab jaraѐnlarda harakatlanish rejasiga egalik”ni anglatadi-deb tariflagan. Kasbiy kompetentlik pedagog tomonidan alohida bilim, malaka-larning egallanishini emas, balki har bir mustaqil yo‘nalish bo‘yicha inte-grativ, soxaga doir bilimlarni o‘zaro mujassam etgan holda kasbga yonda-shuvni nazarda tutadi. Shuningdek, kompetensiya mutaxassislik, soxaga doir bilim va ko‘nikmani muntazam tarzda boyitib, o‘z ustida tinimsiz izlanish olib borish, fanga oid yangi axborot, tajriba va tadqiqotlarni o‘zlashtirishdek, muhim ijtimoiy talablarni anglagan holda ularni qayta ishlash va o‘z faoliyatida qo‘llay bilishni taqozo etadi. Aksariyat pedagoglar mashg‘ulot jarayonida tinglovchilarni berilgan mavzu yuzasidan erkin fikrlashini emas, balki ma’lum bir doirada ushlashni hoxlaydi, natijada esa tinglovchi mazkur fan bo‘yicha cheklangan bilimga ega bo‘ladi. 68 Мезинов В. Н. Введение в педагогическую деятельность: учебное пособие.-М.: 2010. 94 Deylik, A.Qodiriyning “O‘tkan kunlar” asardagi bosh qahramon Otabek va Kumish o‘rtasidagi sevgi, muhabbatni fojiali, tragik holatda yakunini adabiy, badiiy tahlil qilish topshirig‘i qo‘yildi. Buning uchun dastlab talabalar bu asarni o‘qiganmi yoki kino balki sahna talqini ko‘rganmi shuni aniqlashtirshdan boshlanadi. Agar, ko‘pchilik romani o‘qib chiqqanlar ko‘pchilikni tashkil etsa ilk fikrni yozuvchi mahoratidan boshlab, so‘ng asar voqealari tahliliga o‘tish ko‘proq ma’qul bo‘ladi. Romandagi voqea va hodisalar yozuvchi tomonidan qanchalik ochib berilgan, bu bilan adib mahoratiga adabiyot nazariyasi, badiiy tanqidchilik metodiga ko‘ra yondashuvdan talabada badiiy asarni tahili ko‘nikmasini ham shakllantirish imkoniyati yaratiladi. Asar bosh qahramonlari Otabek va Ko‘mish o‘rtasidagi munosabatni makon va zamon hodisaviyligiga qanchalik mos kelishi, ular o‘rtasidagi munosabat, muloqotning namoyon bo‘lishiga sabab bo‘lgan, ijobiy obraz va salbiy obrazlarning muammoga aloqadorlik darajasini aniqlash-tirish asosida tahlil etiladi. Yusufbek xoji, Xasanali, Safar bo‘zchi kabi ijobiy obrazlar bu ikki yoshni o‘zaro yaqinlashtirishga ta’sir ko‘rsatsa, O‘zbek oyim, Homid va gumashta-lari kabi salbiy obrazlar asar voqeasini yuzaga kelishi hamda rivojiga dinamik ta’sir ko‘rsatadi. Yoki, ularning kirdikorlariga ishongan xon amaldorlari nohaq tuhmatga ishonib, Otabek va Mirzakarim qutidorni dor tagiga olib keladi. Yoki, sohta taloq maktubi voqeasi, rashk tufayli Zaynab-ning, qotilikka qo‘l urishi kabi voqelarga sabab bo‘lgan hodisa hamda jarayonlarga ham ahamiyat qaratish kerak bo‘ladi. Asarning kino va sahna talqiniga e’tibor qaratilsa, yozuvchi o‘z asarida tasvirlagan xarakterni ijodiy jamoa qanchalik yoritib berganligini tahlil etishdan san’atshunoslik reji bilan qahramonlarning yozuvchi Yozuvchi uslubi, mahoratini tahlil etishda esa nafaqat o‘zbek adabiy tanqidchiligi yoki kitobxoni fikriga tayanib, balki asar tarjimasi xususidagi fikrlarga ham yondashuv asarning o‘zga tillik muhlislarini fikri tanish imkoniyatini yaratadi. Qolaversa badiiy asar tahlili jarayonida asar voqealariga kechgan davr haqida tarixiy, sotsial, madaniy, siyosiy va boshqa bir qator fanlar bo‘yicha bilim va ko‘nikmaga ega bo‘ladi. Yoki jismlarning fizik va himiyaviy hoslarini o‘rganishga doir fikrni olg‘a surganda ham shu kunga qadar amalda bo‘lgan tajribalar bilan hozirda bu sohada yaratilayotgan ilmiy tajriba, yangiliklarni ham amalga tadbiq etish xususiyatini ham tahlil qilishdan talabada fanga doir yangi fikr, ma’lmutga ega bo‘lishdan qiziqishini ham ortirish mumkin bo‘ladi. Agar, o‘qituvchi o‘z sohasi va pedagogik bilimlarni chuqur egallash bilan birga davriy shart-sharoitni beliglash uchun iqtisodiy, siyosiy va sotsial jarayonlarga to‘g‘ri hamda aniq yondashsa, mashg‘ulot jarayonida tinglovchiga erkin fikr yurtishi muhitini yaratadi. Biroq, pedagog soxaga oid bilimlar bilan cheklansa u holda esa ta’lim va tabiya jarayonida minimal natija-dorlikka erishadi. Pedagog mahoratni shakllantirish va doimo rivojlantirib borish uchun pedagogik faoliyatning umumiy mazmun va mohiyatini chuqur anglagan holda ustuvor ahamiyat kasb etadigan uslub hamda uslubiyatlarni o‘z pedagogik faoliyatiga samarali tadbiq etish mexanizmini puxta egallashi lozim. 95 A.Xoliqov o‘zining “Pedagogik mahorat” o‘quv qo‘llanmasida “Pedagogik mahorat o‘qituvchi - tarbiyachiga pedagogik ijodkorlik, pedagogik texnika, ta’lim - tarbiya jarayonida o‘qituvchi va o‘kuvchilarning o‘zaro hamkorligi, muloqot olib borish taktikasi, nutq madaniyati, tafakkuri, tarbiyachining ma’naviy - ma’rifiy va tarbiyaviy ishlarini tashkil etish va amalga oshirish, bu jarayonda xulq-atvorni va hissiyotni jilovlay olish xususiyatlarini o‘rgatadi va o‘z kasbini rivojlantirib boruvchi pedagogik faoliyatlar tizimi to‘g‘risida ma’lumotlar beradi. Pedagogik mahorat o‘qituvchining pedagogik faoliyati zamirida takomillashib boradi”-degan fikrni olg‘a suradi. Ta’lim jarayonining faol ishtirokichisi bo‘lgan shaxsning pedagogik mahorati uning shaxsi, ish tajribasi, fuqarolik maqomi va mutaxassis sifatidagi mavqei, u tomonidan pedagogik texnikaning yetarli darajada egallanganligi hamda kasbiy faoliyatga individual yondashuvidan dalolat beradi. Pedagogik muloqot ruhiy-psixologik ta’sir kuchiga ega. Shu sababli uni tashkil etishda muloqot jarayonining ijobiy bo‘lishini ta’minlash pedagogning zimmasiga katta mas’uliyatni yuklaydi. Agarda to‘g‘ri tashkil etilgan pedagogik muloqot talabada qo‘rquvning yuzaga kelishi, ishonchsizlikning tug‘ilishi, diqqat, xotira va ish qobiliyatining susayishi, nutq me’yorining buzilishi kabilarga sabab bo‘lsa, aksincha, nazariy-pedagogik va amaliy jihatdan to‘g‘ri tashkil etilgan muloqot yuqoridagi holatlarning aksini keltirib chiqaradi. Natijada talabalarda o‘qishga va mustaqil o‘rganishga, fikrlashga bo‘lgan qiziqish ortadi. Muloqot jarayonidagi axborot almashinuvi talabaning o‘zaro ijtimoiy jarayonlar, shaxs kamolotining kechishiga doir ma’lumotlar almashishini ta’minlaydi. Pedagog va talabalar o‘rtasida hamkorlikni qaror toptirish esa har qanday vaziyatda ham ular o‘rtasida o‘zaro axborot almashinuvi samarali ro‘y berishini uchun sharoit yaratadi. Bu jarayonda pedagog talabalarning eng yaqin maslahatchisi, yo‘lboshchisi va rahbariga aylanadi. Muloqot chog‘ida talabalar tomonidan o‘z shaxsini, “meni”ni, qadr-qimmatini yetarlicha baholash va o‘z oldidariga hayotiy maqsadlarni qo‘ygan holda olg‘a intilishlarini ta’minlashga jiddiy e’tibor qaratish lozim. Pedagogik faoliyatni tashkil etishda pedagogning nafaqat o‘zi, balki uning ijobiy ta’siri asosida talabalar ham muloqot madaniyatini o‘zlashtirib borishlari lozim. Xox oliy ta’lim, xox xalq ta’limi tizimida faoliyat yurituvchi o‘qituvchi, mustaqil pedagogik faoliyat yuritishga o‘z kompetentligini shakl-lantirish uchun ijtimoiy-gumanitar, ijtimoiy-iqtisodiy, tabiiy-ilmiy va matematik, pedagogik - psixologik hamda umumkasbiy tayyorgarlik fanlar bilan o‘zaro uzviyligini topishi lozim bo‘ladi. Maxsus tayyorgarlik talab etuvchi mashg‘ulotlarni tashkil etishda professional ta’lim tizimi, uning vazifasi va tarbiyaviy masala, munosabatlari usullari borasida to‘la tasav-vurga ega bo‘lishi lozim bo‘ladi. O‘rganilayotgan hodisaning har tomonlama nazariy-metodik va tajriba-amaliy jihatdan o‘rganilishi, o‘qituvchining mustaqil pedagogik faoliyat yurita olish kompetentligini shakllantirish darajasini tizimli aniqlashda yuzaga kelgan ilmiy yondashuvni tasavvur etishga imkon beradi. |
