Ma’ruza mashg`ulotlari 1- mavzu: “Kasbiy ma’naviyat” fanining maqsadi, vazifasi va jamiyat hayotidagi ahamiyati Reja

 
5.3.Ko‘pmillatlik jamiyatda bag‘rikeng(tolerantlik)lik tamoyili
Ma’naviy darajada globallashuvning salbiy tomoni insoniylika hos bo‘lmagan 
befarqlik, loqaydlik va dangasalika tobelikdan faqat iste’mol-chiga aylantiradi. Bu 
tarzdagi hayot, turmush tarzini ihtiyor qilganlarda baxt-saodat tushunchasi moddiy 
farovonlik bilan belgilanadi. Yashashdan maqsad, hayotdan eng yuqori darajada 
lazzatlanishdan iborat bo‘lib qoladi. Ruhiy-ma’naviy qadriyatlar, ezgulik, savob va 
beg‘araz yordam ko‘rsatish kabi oliy tushunchalar unutiladi. Insoniylik asosiga 
qurilgan munosabatlar o‘rnini faqat foyda va zarar qonuniyati egallaydi, shu 
sababdan ko‘ngilxush-liklarning ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan turlari yuzaga 
keladi. 
Globallashuv, bu ortga qaytarib yoki to‘htatib qolib bo‘lmaydigan jara-yon, 
kamondan chiqqan o‘qni qayta o‘qdonga tiqishga urinishdek gap. Bugun dunyodagi 
har bir davlatning taraqqiyoti ayni shu globallashuv asosida shakllanmoqda. 
Globallashuv hodisasining ijobiy va salbiy jihatlari bor. Eng salbiy jihati-zamonaviy 
dunyoda odamiylikni boy berib qo‘yish xavfini yuqoriligidir, lekin globallashuv 
jarayoni to‘g‘risida faqatgina salbiy fikrlarni bayon qilish maqsadidan yiroq holda 
tahlil qilamiz.
Tolerantlik atamasi, ilk bora XIX asr boshlarida Yevropalik tibbiyot xodimlari 
bemorning tanasiga sog‘lom tanadan olingan qoni yuborish, ya’ni qon quyush 
amaliyotini bajarganda ijobiy natijaga erishish bilan bir qatorda salbiy holat ro‘y 
bersa, uni bartaraf qilish choralarini ham izlaganlar. Bemor tanasi begona qoni 
o‘zlashtirish jarayoni, xodisasiga nisbatan tolerantlik atamasi qo‘llagan.
Ushbu asrning uchinchi choragida siyosat, madaniyat, din va iqtisodiyot kabi 
sohalarda amalga oshirilgan islohotlarga nisbatan insonlarni sabr-bardosh va toqat 
bilan chidashi bag‘rikeng(tolerant)lik munosabati sifatida baho berildi.
Tolerantlik 
(lotincha 
tolerantia-sabrtoqat), 
bag‘rikenglik-o‘zgalarning 
turmush tarzi, xulqatvori, odatlari, histuyg‘ulari, fikr-mulohazalari, g‘oya-lari va 
e’tiqodlariga nisbatan toqatli bo‘lishdir. 
Hozirgi kunda jahonda sodir bo‘layotgan turli voqea va hodislarga nisbatan 
tolerantlik o‘ta muhim ekanligini yanada chuqurroq anglash yetish mumkin. 
Iqtisodiyotning globallashuvi va yanada mobillashuvi, kommuni-katsiyalarning tez 
rivojlanishi, integratsiya va o‘zaro bog‘liklik, keng miqyosli migratsiya va aholining 
ko‘chib yurishi tufayli yuzaga keladigan turli noqulaylik jamiyatda tolerantlik 
tamoyilining ahamiyatini kuchaytiradi. 
Qadimdan turli millat va elat hamda konfessiya vakillari o‘zaro tinch-totuv 
yashab, o‘z diniy ibodat va rasm-rusumlarini emin-erkin bajarib kelgan bag‘rikeng 

---

68 
diyor sifatida qadrlanadi. Mamlakatimizning ushbu yo‘nalishda olib borayotgan 
izchil siyosati xalqimiz va jahon hamjamiyati tomonidan haqli ravishda e’tirof 
etilmoqda.
Ko‘p millatlik jamiyatda tolerantlik, bag‘rikenglikni mazmun-mohiyatini 
anglash va e’tirof etishni qiyosiy tahlildan o‘tkazishga talabalar va aholi o‘rtasida 
sotsial so‘rov o‘tkazdik.
Anketa so‘rovdagi 30 ta savol ta’lim-tarbiya,madaniy mansublik, tole-rantlik, 
milliy va umuminsoniy qadriyat va iqtisodiyotga doir savollardan iborat bo‘ldi. 
Anketa so‘rovda ishtirok etayotgan respondent shaxsining sir tutilishi, oshkor 
etilmasligi fikrni xolis bayon etishni kafolatlaydi. Lekin jins, yosh toifasi va til 
bo‘yicha mansublik ko‘rsatildi, shu sababmi, 98 % aniq natijaga ega bo‘ldik. 
Ijtimoiy so‘rovda 1200 nafar kunduzgi ta’lim talabalari va 800 nafar sirtqi 
ta’lim talabalari ishtirok etdi. Chunki, o‘zi farzand tarbiya-layotgan va 5 yildan kam 
bo‘lmagan pedagogik stajga ega maxsus sirtqi ta’lim talabalaridan ko‘proq ijobiy 
natija kutgandik. Lekin javoblarida keskin farq sezilmadi. Sirtqi ta’lim talabalari 
yordamida Toshkent shaxri va Toshkent viloyatining poytahtga qo‘shni tumanlarida 
ham sotsial so‘rov o‘tkazishga muyassar bo‘ldik. 2000 nafarga yaqin turli yosh, jins, 
millat va dinga mansub aholi qatlami qamrab olindi. 
Talabalar o‘rtasida o‘tkazilgan ijtimoiy so‘rovlar natijasi qo‘yidagicha: 
1.Oilada kim farzandlar tarbiyasiga mas’ul ?-bu savolga 79 % respon-dent 
onam, 5 % bobom va buvim, 6% otam, 3% otam va onam va 7 % ahamiyat 
qilmaganman deya javob berdi.
2. Oila davrasida ta’lim-tarbiya mavzusida suhbat bo‘ladimi ?- bu savolga, 
51% ha javobini bergan respondent bobo va buvisi, 21 % onam, 8% otam va 17 % 
ahamiyat qilmaganman deb javob berdi. 
3. Milliy va umuminsoniy qadriyat va tolerantlik to‘g‘risidagi fikr-ingiz ?-bu 
savolga 57 % respondent bobom va buvim, 9% onam, 5 % otam, 11% ta’lim 
muassasida, 3% kitobdan va 9 % ahamiyat qilmaganman deb javob berdi.
4. Oila oylik byudjeti bilan qiziqkanmisiz, sizning moddiy ehtiyojingiz 
qancha ? –bu savolga, 37% ha qiziqqanman javobini bergan , 21 % yo‘q javobini 
berganlar, 23% bilmayman javobini belgilaganlar, qiziq-mayman javobini 
belgilaganlar esa 17 % ni tashkil etdi.
Jami 30 savoldan, 25 tasi yopiq savol, ko‘rsatilgan javoblardan birini tanlab 
belgilaydi va 5 ta ochiq savolga respondent o‘zi javob yozadi.
Joylarda o‘tkazilgan ijtimoiy so‘rovda ishtirok etgan 55 yoshdan katta 
respondentlar aniq va qiynalmay javob bergan bo‘lsa, 40-55 yosh toifasidagi 
respondentlarga qiyinchilik tug‘dirdi. 55 yoshdan katta respondentlarning 9% oliy, 
13% o‘rta maxsus va 79% o‘rta ma’lumotga ega bo‘lganlar tashkil etdi.
Shuningdek, 40-55 yosh toifasidagi respondentlarning 21% oliy, 29% o‘rta 
maxsus va 47% o‘rta ma’lumotlilar hissasiga to‘g‘ri keldi.
Jumladan, Oila daromadi, A.Navoiy, Imom Buxoriy, Xoja Ahmad Yassaviy, 
Abu Mansur Moturidiy, Baxauddin Naqshbandiy, Najmiddin Kubro va Abu Hamid 
G‘azzoliy haqida bilasizmi ?- degan ochiq savolni qo‘ygandik. 

---

69 
Ijtimoiy so‘rovda ishtirok etgan 55 yoshdan katta respondentlar aniq va 
qiynalmay javob yozishdi, Yassaviy, Moturidiy, Naqshbandiy, Kubro va G‘azzoliy 
asarlarini nomini ham keltirganlar-27%, qaysi soxada ijod qilganini aniq yozganlar 
31%, qisman to‘g‘ri javob berganlar 22% va noto‘g‘ri javob berganlar esa 20% ni 
tashkil etdi.
Xuddi avvalgidek, 40-55 yosh toifasidagi respondentlarga bu ochiq savolga 
javob yozish yanada qiyinchilik tug‘dirdi, Yassaviy, Moturidiy, Naqsh-bandiy, 
Kubro va G‘azzoliy asarlarini nomini ham keltirganlar-18%, qaysi soxada ijod 
qilganini aniq yozganlar 25%, qisman to‘g‘ri javob berganlar 17%, noto‘g‘ri javob 
berganlar esa 24% ni va javob berolmaganlar esa 17% tashkil etdi. 
Ijtimoiy so‘rovda ishtirok etgan 55 yoshdan kattalar 342 nafar bo‘lib, 177 
nafari erkak va 165 nafari ayol, ular bo‘sh vaqtini “o‘ldirish” uchun emas, hayotda 
har doim faol bo‘lgani uchun ijtimoiy so‘rovda ishtirok etganlik-larini ma’lum 
qilishdi.
Ijtimoiy so‘rovda ishtirok etgan 40-55 yosh toifasiga mansublar 558 nafar 
bo‘lib, 198 nafari erkak va 360 nafari esa ayollarni tashkil etdi, ishtirokchi 
ayollarning aksariyati, har doim maktab va maxallada bo‘ladigan yig‘ilishga o‘zlari 
borishini, erini vaqti yo‘qligi uchun emas, loqaydlik tufayli ishtirok etmasligini aytib 
o‘tishdi. Qolgan ayollar esa turmush o‘rtog‘larini ishda, xizmat safari va boshqa shu 
kabi tashvishlar bilan band ekanligini ma’lum qildi.
Sotsial so‘rovda ishtirok etgan 198 nafar erkaklarning yarmidan ko‘prog‘i bu 
kabi ijtimoiy hayotda faolliklarini, qolganlari esa ilk bor bu kabi yig‘ilishda ishtirok 
etayotgani ma’lum bo‘ldi. 
Mazkur ijtimoiy so‘rov natijasiga ko‘ra, 55 yoshdan katta respon-dentlar II 
jahon urushigacha, urush yillarida tug‘ilgan, urush zahmati va qiyinchiliklari tufayli 
erta ulg‘aygan avlod, madaniyatshunoslik fani nuqtai nazaridan tahlil etganda 
an’anaviy madaniyat namoyondalari, hozirgi yoshlar iborasi bilan aytganda
konservatizm namoyondalaridir. Bularning safi yil sayin kamayib bormoqda. 
Konservatizm-ijtimoiy va madaniy hayotda an’ana hamda vorisiylik g‘oyasiga 
tayanuvchi xilma-xil g‘oyaviy siyosiy va madaniy oqimlarni tan olmaydiganlar 
vakilidir. Asosan Yevropa tarixida konservatizm turli shakllarda namoyon bo‘lgan, 
lekin, umuman olganda, mavjud va barqaror ijtimoiy tizim hamda me’yorlarga 
moyillik, inqilob va keskin islohotlarni qabul qilmaydiganlar toifasidir, Sharqda esa 
konservatizm o‘ta sekin bo‘y ko‘rsatgan. 
Ijtimoiy so‘rovda ishtirok etgan, 55 yoshdan kichik yoshdagilar Stalin
qatag‘oni va shaxsga sig‘inish illati ostida tarbiyalanib, ulg‘ayganlar avlodi bo‘lish 
bilan birga, ularda modernizm ta’siriga moyillik bor.
Modernizm (fransuzcha moderne va lotincha modernus zamonaviylik) 
ma’nosini anglatib, 20-asrning uchinchi choragida mumtoz (klassik) san’atdan voz 
kechish, zamonaviy estrada san’atida: pop, etnopop va hokazolar kelib chiqdi. 
Estrada janrida ijod qilgan sozanda, xonanda, raqqos va raqqosa-larning madaniyati, 
o‘z muxlislari xulq-atvor, odob-axloq va kiyinishlarida aks etdi.
O‘zbekistonda “Yalla”,“Navo”, “Sado” va “Saraton” kabi G‘arb estradasi va 
filmlari qaxramonlariga taqlid avj olgan davrda ulg‘ayganlarning aksariyati milliy 

---

70 
madaniyat, milliy o‘zlik, milliy va umuminsoniy qadriyat, tarbiya-axloq to‘g‘risida 
yetarlik bilim hamda ma’lumotga ega bo‘lmagan katta avlod vakillari o‘zlarini 
oqlab, barcha kamchilik va illatlarni mavjud zamon hamda yoshlarga ag‘darish 
bilan ovora.