Ma’ruza: sintaksis

So‘z valentligi so‘zning semantik strukturasida mujassamlangan yashirin imkoniyat bo‘lib, u ma’lum bir so‘zning muayyan bir ma’noviy turkum so‘zlari bilan me’yoriy ravishda bog‘lana olishi, birika olish qobiliyatiga ega ekanligini ifodalaydi. So‘zlarning lisoniy valentligidagi bu imkoniyat semantik (ma’noviy) valentlik deb yuritiladi. Misol tariqasida [yozmoq] so‘zining ma’noviy valentligini ko‘rib o‘tamiz.
kim?
nimani?
kimga?
y ozdi qachon?
qanday?
nima bilan?
nima sababdan?
qancha?
Demak, [yozmoq] so‘zi o‘z ma’nosini to‘la ochib berishi uchun yuqoridagi so‘roqlarga javob bo‘la oladigan so‘zlar bilan kengaytirilishi (nutqda birikib kelishi) talab etiladi. Nutqiy valentlik yashirin imkoniyat, mohiyat, umumiylik, zaruriyat bo‘lgan lisoniy valentlikning moddiylikka ega bo‘lishi, ya’ni ro‘yobga chiqishidir. So‘z valentligi substansial hodisa sifatida so`zning doimiy ichki xususiyati bo‘lib, bu xususiyat nutq faoliyatida so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishida paydo bo‘lmaydi. U nutqqacha, ya’ni tilda – til «birligi» sifatida so‘z ma’no tarkibida mavjud bo‘ladi, «yashaydi», yuzaga chiqishga tayyor turgan imkoniyat tarzida saqlanadi.
Biriktiruvchi so‘z ma’lum bir ma’noviy turkum (guruh) so‘zlar bilan birikishi uchun bu turkum so‘zlarning ma’lum bir sintaktik shaklda bo‘linishini talab etadi. So‘z lisoniy valentligidagi bu tomon sintaktik valentlik deyiladi. Ma’noviy valentlik va sintaktik valentlik so‘z lisoniy valentligining ajralmas ikki tomonidir. Sintaktik valentlik bilan ma’noviy valentlik ba’zi holatlarda o‘zaro nisbiy mutanosib bog‘liqlikda bo‘ladi, ya’ni biri o‘zgarsa, ikkinchi ham o‘zgaradi. Masalan:
foil manba harakat
Salim kitobga yozdi.
sababchi manba harakat
Salim kitob yozdirdi.
sababchi manba harakat
Salim uchun kitob yozildi.
Affiksal morfemalarning birikuvchanlik qobiliyati grammatik shakl valentligi deb yuritiladi. Grammatik shakl valentligi mohiyatan ma’noviy valentlikka o‘xshashdir, biroq umumiylik darajasiga ko‘ra semantik valentlikdan ancha yuqori bo‘lib, kategorial umumlashmalar darajasidadir. Masalan, qaratqich kelishigining morfemasi o‘zidan keyin kelgan so‘z tarkibidagi egalik qo‘shimchasi bilan birika olish valentligiga ega, bu so‘z birikmasi tarkibida muvofiqlashadi. Ular bir-birini tanlagan, birikish uchun bir-birini tanlash esa v a l ye n t l i k d i r.
Xulosa qilib aytganda, valentlik nutqda so‘zlar orasidagi sintaktik aloqani, so‘zlarning, grammatik shakllarning o‘zaro birikuvini ta’minlovchi potensiyadir. Sintaktik aloqadan valentlik kelib chiqmaydi, balki valentlikdan sintaktik aloqa kelib chiqadi. So‘z valentligi va sintaktik aloqa dialektik bog‘liq, o‘zaro bir butun, ajralmas, ayni vaqtda, har biri nisbiy mustaqil bo‘lgan hodisalardir.
So’z birikmasi. Ma’lumki, narsa-buyum, belgi, ish-harakatni umumiy ifodalash, nomlash vazifasini so`z bajaradi. So`z birikmasi ham mohiyatan atash, nomlash (nominatsiya) sath birligidir. Boshqacha qilib aytganda, so`z birikmasi lisoniy qiymat jihatidan so`zga (leksemaga) barobardir. Masalan, direktor so`zi o`rnida korxonaning boshlig`i (tashkilotning rahbari) kabi so`z birikmalaridan birini bemalol ishlatish mumkin. O`zbek tilida so`z birikmalarining so`zlarga atash vazifasi jihatidan teng qiymatliligiga yuzlab misollarni keltira olamiz. Chunonchi, tartibli – intizomda birinchi, shabada – yoqimli shamol, amaki – otaning akasi (yoki ukasi), tog`a – onaning akasi (yoki ukasi), yanga – akamning xotini va h.
Leksema bilan so`z birikmasi orasidagi asosiy farq atash (nomlash) vazifasida emas, balki shu vazifani qaysi yo`l, qaysi usul va qaysi shakl bilan ifoda etishidadir. Leksik sathda bu vazifani so`z (leksema) to`g`ridan to`g`ri bajaradi, so`z birikmasi esa atash vazifasini so`zlarni o`zaro erkin sintaktik aloqaga kiritish yo`li bilan amalga oshiradi. Erkin sintaktik aloqaga kiritish deganda so`zlarning vaqtinchalik, faqatgina nutq talabi va ehtiyojiga ko`ra tobe-hokim munosabatlariga kiritish tushuniladi. So`z birikmasining tarkibi tobe bo`lak va hokim bo`lakdan iborat bo`lib, so`z birikmasi hokim bo`lakning ehtiyoji va tobe bo`lakning imkoniyati orasidagi uyg`unlikning voqelanish usulidir.
So`z birikmasi bitta mustaqil so`z atrofida birlashadi, ya’ni so`zlardan biri hokim, qolganlari unga tobe bo`ladi. So`z birikmalari hokim bo`lakning qaysi so`z turkumiga mansubligiga qarab, otli birikma va fe’lli birikmaga bo`linadi.
Hokim bo`lak ot, sifat, son, olmosh, taqlid, undov yoki harakat nomi bilan ifodalansa, otli birikma hisoblanadi. Otli birikmalarda tobe bo`lak ot, sifat, sifatdosh, son, olmosh, ravish, taqlid, undovlar bilan ifodalanishi hamda hokim bo`lak bilan birikib turli ma’noviy munosabatlarni bildirishi mumkin.
Chunonchi, [ot + ot] birikuvidan tuzilgan so`z birikmalari muayyan predmetning qanday materialdan yasalganligi (oltin soat, taxta ko`prik); bir predmetning boshqasiga qarashliligi (bolalar bog`chasi, Salimaning kitobi); butun-bo`lak munosabati (stolning oyog`i, mashinaning motori); sabab-natija munosabati (e’tiborsizlik natijasi, sabrsizlikning oqibati); tur-jins munosabati (tuyaning erkagi, tuyaqushning modasi); shaxs yoki narsa-buyumning sifati, xususiyati (Karimaning pokligi, uyning tozaligi) kabi o`ndan ortiq ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladi. Bunday birikuvli so`z birikmalari rus tilida [imenitelnыy padej + roditelnыy padej] qolipida tuzilgan birikmalarga to`g`ri keladi: kniga brata, karandaщ Maxmuda kabi. Demak, rus tilida otga ot ergashganda tobe ot ikkinchi o`rinda roditelnыy padej shaklida keladi.
[sifat + ot] birikuvli so`z birikmalari quyidagi ma’nolarni ifodalaydi: qizil baxmal, qora chopon (muayyan predmetning rang-tusi); shirin qovun, achchiq danak (predmetning maza-ta’mi); puldor odam, gulli mato (xoslik, egalik belgisi); injiq bola, mard o`g`lon (xarakter-xususiyat); yaxna ovqat, nimjon chaqaloq (predmetning holati) va hokazo. Chunonchi,
[sifat + ot] – o`qigan qiz, kelgusi avlod;
[son + ot] – birinchi yil, uchinchi farzand;
[olmosh + ot] – anovi hovuz, hammaning fikri;
[ravish + ot] – mardona harakat, yashirincha uchrashuv;
[taqlid + ot] – shivir-shivir gap, g`uvur-g`uvurning ta’siri;
[undov + ot] – oh-vohning oqibati, salomning javobi kabi birikuvlarning har biri ham alohida-alohida ma’noviy ma’nolarni bildiradi. Boshqa tillardan ham shunga o`xshash misollarni keltirish mumkin.
Bosh so`z fe’l va uning ravishdosh sifatdosh shakllari bilan ifodalansa, fe’lli birikma hosil bo`ladi. Fe’lli birikmalarda tobe bo`lak turli so`z turkumlari bilan ifodalanishi va semantik jihatdan o`ziga xos ma’noviy munosabatlarni yuzaga chiqarishi mumkin. Chunonchi, [ot + ravishdosh] birikuvidagi so`z birikmalari tobe bo`lak semantikasi bilan bog`liq ravishda harakat yoki holatning o`rnini yoki paytini ifodalaydi: maktabdan kelib, uydan uzoqlashib, yozga yetib, qishga qoldirib kabi.[ravishdosh + sifatdosh] – shoshib gapirgan, tinmay ishlayotgan, o`qigani kelgan kabi nutqiy hosilalarda harakatning holati, maqsadi kabi ma’nolar seziladi. Rus tilida fe’lli birikmalarda hokim so`z oldin, tobe so`z keyin qo`llanadi: chitat lyoja, uslыshav o priezda, idti rabotat kabi.
Nutqiy bosqichda so`z birikmasi tarkibidagi so`zlarning o`zaro birikish usullari sifatida boshqaruv, moslashuv, bitishuv ajratiladi. Bular, asosan, nutqimizda ishlatiladigan son-sanoqsiz so`z birikmalarining zohiriy jihatlarini kuzatish asosida yuzaga kelgan desak, xato qilmaymiz. Boshqaruv, moslashuv, bitishuv usullari bilan tanishamiz.