Маърузалар матни қарши-2012y

10.2. Давлат бюджети харажатлари.

Давлат бюджети харажатларининг таркиби 5-жадвалда келтирилган. Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети харажатлари таркибини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, 2000-2006 йилларда Давлат бюджети харажатларининг ЯИМга нисбатан улуши камайиб борди 29,5 фоиздан 20,2 фоизгача тушди. Бу ҳолат аввало бюджет даромадларининг ЯИМга нисбатан улуши камайганлиги, шунингдек бюджет харажатларини оптималлаштириш, улардан фойдаланиш самарадорлигини оширилиши билан изоҳланади. Бюджет харажатлари динамикаси ва таркибида ўзгаришлар тенденцияси 2002-2006 йилларда кескин ўзгармаганлигини ҳисобга олиб кейинги уч йилдаги ўзгаришларни чуқурроқ таҳлил қиламиз.

Давлат бюджети харажатларининг ЯИМга 2005 йилда 22,5%гача сезиларли бўлмаган пасайиши марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари (ЯИМга нисбатан 2004 йилдаги 2,7%дан 2005 йилда 2,4%га) ва бошқа харажатларнинг (ЯИМга нисбатан 2004 йилдаги 5,6%дан 2005 йилда 5%га) қисқариши ҳисобига рўй берди.
5-жадвал
Ўзбекистон Республикасида Давлат бюджети харажатлари таркиби

Кўрсаткичлар	2005		2007			2008
	ЯИМга нисбатан	Жами бюджет харажатларига нисбатан	ЯИМга нисба-тан	Жами бюджет харажатларига нисбатан	ЯИМга нисба-тан		Жами бюджет харажатларига нисбатан
Харажатлар жами	22.5	100	20.7	100	22,2		100
Ижтимоий соҳа	9.5	42,2	9.0	43,5	9,6		43,2
Ижтимоий ҳимоя	1.8	8	1.7	8,2	1,9		8,6
Иқтисодиётга харажатлар	3.0	13,3	2.3	11,1	2,5		11,3
Марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари	2.4	10,7	1.7	8,2	1,7		7,7
Давлат ҳокимияти органлари, бошқарув ва суд органлари харажатлари	0.5	2,2	0.6	2,9	0,7		3,1
Бошқа харажатлар	5.3	23,6	5.4	26,1	5,8		26,1

Манба: 1.“Ўзбекистон Иқтисодиёти”. Ахборот ва таҳлилий шарҳ 2007 йил. Т.: 2008 й. август., 24 б.
1.“Ўзбекистон Иқтисодиёти”. Ахборот ва таҳлилий шарҳ 2008йил. Т.: 2009й. август., 19 б.
Иқтисодиёт учун харажатлар 2005 йилда ЯИМга нисбатан 3,0%ни, жами бюджет харажатларига нисбатан эса 13,3 % ни ташкил қилди. Ижтимоий соҳа ва ижтимоий ҳимояга ажратиладиган харажатларнинг бироз кўпайганлиги кузатилди. биргаликда) жами харажатлар таркибидаги улуши 2004 йилдаги 47,5%дан 2005 йилда 50,2%гача ўсди. Шундай қилиб, Давлат бюджети харажатларининг ярмидан кўпи қуйидагиларга йўналтирилди:
– бюджет муассасалари ва ташкилотлари ходимларининг иш ҳақи, барча турдаги пенсиялар ва ижтимоий нафақалар, стипендияларнинг миқдорини инфляция даражасидан юқорироқ даражада ошириш. Бундан кўзланган мақсад, республика аҳолисининг турмуш даражасини янада ошириш ва фуқароларга ижтимоий мададни кучайтиришдан иборат;
Бюджет харажатларининг ижтимоий йўналтирилганлик даражасини янада кучайтириш мақсадида ижтимоий соҳа ва ижтимоий ҳимоя учун сарфланган харажатларнинг (2005 йилда Мактаб таълимини ривожлантириш Давлат умуммиллий Дастурини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган харажатлар;
– жамиятни янгилаш ва ўтказилаётган ислоҳотларнинг асосий бўғини сифатида мактаб таълимини ривожлантириш Давлат умуммиллий Дастурини амалга ошириш учун. Бунинг доирасида, умумтаълим мактаблари ўқитувчиларининг турмуш тарзини яхшилаш, ижтимоий-маиший ва моддий шарт-шароитлар яратиш, уларни қўллаб-қувватлаш мақсадида умумтаълим мактабларининг ўқитувчиларининг, биринчи навбатда бошланғич синф ўқитувчиларининг меҳнатларини моддий рағбатлантиришни кучайтириш бўйича чора-тадбирларни амалга оширилади.
Бундан ташқари мамлакат иқтисодиётида қишлоқ хўжалигининг тутган ўрнига эътибор қаратилиб ва иқтисодиётда амалга оширилаётган тузилмавий ўзгаришлар талабларидан келиб чиқиб бюджет маблағлари, энг аввало қуйидаги масалаларни ечишга: қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш; суғориладиган ерларни сув билан етарлича таъминлаш; фермер хўжаликларини ривожлантириш; қишлоқ жойларда ишлаб чиқариш муносабатларини такомиллаштириш; бозор принципларига мос равишда қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг уюшган бошқарув тизимини жорий этиш; қишлоқ хўжалиги махсулотларини ишлаб чиқарувчиларнинг эркинлигини оширишга қаратилган.
2007 йилда давлат бюджети харажатлари 20,7 % ни ташкил этди. Барча режалаштирилган харажатлар ижтимоий-иқтисодий дастурлар учун тўла ҳажмда молиялаштирилди, давлат бюджети харажатлари прогнозга нисбатан 109 %да бажарилди. Давлат бюджети харажатларининг ижтимоий йўналиши сақлаб қолинди (бюджет харажатларининг 50 % и). Ижтимоий муҳофаза, иш ҳақи тўловлари, нафақалар ва степендиялар ўз вақтида ва тўлақонли молиялаштирилди.
Маорифга йўналтирилган харажатлар улуши ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллаб қувватлашга, умумий харажатларнинг 59,4 %ини ташкил этди ва ўтган йилга нисбатан 1,1 %га ошди.^* Бу эса Кадрлар тайёрлаш миллий дастурига асосан коллежлар ва лицейлар сонининг кенгайтилганлиги натижаси ҳисобланади. Соғлиқни сақлашга харажатлар ижтимоий харажатларнинг 22,4 %ини ташкил этди (2006 й. 22,6 %).
2007 йилда “Ижтимоий ҳимоя йили” дастурини амалга ошириш муносабати билан ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишни кучайтириш ҳамда кўламини кенгайтириш борасида қўшимча чора-тажбирлар амалга оширилиши натижасида эҳтиёжманд, ногирон ва ёлғиз кекса одамларга ёрдам кўрсатиш учун бюджетдан 226,5 млрд. сўм ажратилди.
Бу йилларда бошқарув органларини молиялаштириш харажатларининг ЯИМдаги улуши кескин ўзгармади ва 0,5-0,6 % даражасида сақланиб қолди.
Иқтисодиётга қилинган харажатлар сув хўжалиги объектлари ва аҳоли пунктлари инфратузилмалари фаолиятини ва зарурий моддий техника тараққиётини таъминлаган бўлса-да, жами харажатлар таркибида харажатлар таркибида уларнинг улуши 2004-2007 йиллар давомида қисқарди ва 2007 йилда ЯИМга нисбатан 2,3 % ни ташкил этди.
Таҳлил қилинаётган даврда марказлашган инвестицияларнинг бюджет харажатларидаги улушининг камайиши тенденцияси барқарор бўлди.
Агар 2002 йилда Марказлашган инвестицияларнинг ЯИМдаги улуши 4,7 %ни (Бюджет харажатларидаги улуши 18 %ни) ташкил этган бўлса 2005 йилда бу улуш 2,4 % (10,7%)ни ташкил этди. 2007 йилда марказлашган инвестицияларнинг ЯИМдаги улуши 1,7%ни, жами бюджет харажатларидаги улуши эса 8.2 %ни ташкил этди. Солиқ ставкаларининг пасайтирилиши, солиқ имтиёзларининг кўпайтирилиши натижасида корхоналар молиявий аҳволининг яхшиланиши натижасида уларнинг жами инвестиция манбаларидаги улушининг ортиши инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришда давлат бюджети маблағлари сарфини камайтириш ва тежалган маблағларни ижтимоий соҳага йўналтириш имконини берди.