Masharipova barno erkin qizi

II BAP. Bolajaq tárbiyashı-pedagoglarda kásiplik motivaciyanı qáliplestiriwdiń didaktikalıq sisteması
2. 1. Kásiplik motivaciyanı qáliplestiriw mazmunı hám strukturası
2. 2. Kásiplik motivaciyanı qáliplestiriw texnologiyaları
2. 3. Kásiplik motivaciyanı qáliplestiriw modeli
III BAP. Bolajaq tárbiyashı-pedagoglarda kásiplik motivaciyanı qáliplestiriw natiyjeliligi
3. 1. Bolajaq tárbiyashı-pedagoglarda kásiplik motivaciyanı qáliplestiriwge tiyisli ótkerilgen tájiriybe-sınaq jumısları mazmunı
3. 2. Pedagogikalıq tájiriybe-sınaw jumısları nátiyjeleri hám analizi
Ulıwma juwmaq hám usınıslar
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi
I BAP. MEKTEPKE SHEKEMGI BILIMLENDIRIW SHÓLKEMLERINDE BOLAJAQ TÁRBIYASHÍ PEDAGOGLARDÍŃ KÁSIPLIK MOTIVACIYASÍN QÁLIPLESTIRIWDIŃ TEORIYALÍQ TIYKARLARÍ
1. 1-§. Kásiplik motivaciyanı qáliplestiriw – pedagogikalıq mashqala retinde
Ózbekstan Respublikasınıń “Mektepke shekemgi tálim hám tárbiya haqqında”ǵı Nızamınıń 39-statyasında “Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemleriniń pedagog xızmetkerleri: balalarǵa professional dárejede tálim hám tárbiya beriwi; pedagogikalıq etikaǵa ámel etiwi, balanıń shaxsın hám salamatlıǵın qorǵawı; óz kásiplik kónlikpelerin hám pedagogikalıq sheberligin jetilistiriwi shárt” ekenligi belgilep qoyılǵan¹ [1]. Haqıyqattan da, úzliksiz tálim sistemasında mektepke shekemgi tálim basqıshında obyekt ayrıqsha talap hám mútajlikleri menen ajralıp turadı. Mámleketimizde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017- jıl 30-sentyabrdegi “Ózbekstan Respublikası mektepke shekemgi bilimlendiriw Ministrligin shólkemlestiriw haqqında”ǵı PQ-3305-san nızamınan keyin tálim sistemasınıń tómen buwınına itibar kúsheydi. Tarawdıń materiallıq texnikalıq bazası, oqıw-metodikalıq támiynatın zamanagóy talaplarǵa maslastırıw boyınsha úzliksiz jumıs alıp barılmaqta. Biraq sistema ushın maman hám innovaciyalıq processlerdi qısqa waqıt ishinde ózlestiriwge ılayıq qánige kadrlar tayarlaw máselesi ele aktual bolıp turıptı. Qánigelerdi tayarlawda kásibine bolǵan qızıǵıwshılıqtı asırıw, atap aytqanda, básekige shıdamlı kadr retinde jumıs alıp barıwları ushın bolajaq tárbiyashı-pedagoglar kásiplik motivaciyasın qáliplestiriw kerek.
Respublikamızdaǵı barlıq pedagogikalıq joqarı tálim mekemelerinde mektepke shekemgi tálim sisteması ushın pedagog kadrlar tayarlanadı. Studentlerdiń teoriyalıq hám ámeliy bilim alıwları ushın zárúr múmkinshilikler jaratılıp atır. Ámeldegi oqıw-normativ hújjetleri, oqıw joba, pán programmalarında bolajaq tárbiyashı-pedagoglardı keleshektegi iskerlikke tayarlawda kásiplik motivaciyanı qáliplestiriw kózqarasınan arnawlı bir ózgerisler qılıwdı talap etedi. Bilgenimizdey, kásiplik motivaciyanı qáliplestiriwde motiv tiykarǵı faktorlardan biri esaplanadı. Motiv adamdı arnawlı bir minez-qulqlarǵa úndewshi, oǵan xoshamet beretuǵın kúsh bolıp tabıladı. “Motivaciya” sózi latınsha “movēre” sózinen alınǵan bolıp, “háreketleniw”, “úndew” mánisin ańlatadı. Motivaciya insannıń psixologiyalıq xarakteri, minez-qulqı, aktivligi hám arnawlı bir maqsetke jónelgenligın ańlatadı. Motivaciya psixologiyalıq túsinik retinde quramalı hádiyse bolıp tabıladı: ol insannıń turmıs jolin belgilewde zárúrli faktor bolıp tabıladı.
Adamdı iskerlikke úndewshi tiykarǵı sebep onıń mútajlikleri eken, áyne mine sol mútajlik insandı málim bir iskerlikke qızıǵıwshılıqqa iytermeleydi. Oqıw iskerligi jemisi túrli motivlar tiykarında júzege keliwin inabatqa alsaq, motivaciya insandı kásip hám óner iyelewinde jetekshi faktorlardan biri ekenligi bildiredi. Motivaciya insannıń ruwxıylıǵı menen tıǵız baylanıslı hádiyse bolıp tabıladı. Shaxstıń dinamikalıq ósiwi tek ǵana motivaciyada payda boladı, bálki bul proceste tálim alıwshılarda oqıw-tárbiyalıq processke bolǵan qızıǵıwshılıq da zárúrli áhmiyetke iye.
Shıǵıstıń ullı oyshılları tárepinen insannıń ómiri hám kámalında kásip-ónerdiń áhmiyeti boyınsha zárúrli oy-pikirler aytıp ótilgen. Atap aytqanda, Al-Xorezmiy, Al-Forobiy, Al-Beruniy, Abu Ali ibn Sina, Mırza Uluǵbek, Alisher Nawayı, Zahriddin Muhammed Baburlardıń pedagogikalıq qaraslarında tálim beriw usılları hám kásip-óner iyelewdiń social áhmiyeti, fiziologiyalıq, psixologiyalıq qásiyetleri hám talapları boyınsha tiykarǵı pikirler alǵa súrilgen.
Al-Xorezmiy “Bilim beriwde kórgizbeli qurallar, soraw-juwap, ilimiy tájiriybe hám kónlikpelerdi qáliplestiriw, bilimlerdi sınap kóriw usıllarınan keń paydalanıw kerek. Oylawdı rawajlandırıw ushın bilimlerdi izbe-iz bayanlawǵa itibar beriw zárúrli”- dep aytıp otedi. Haqıyqattan da, studentlerge teoriyalıq bilimler menen birge kórgizbeli hám tájiriybe metodları, ámeliy shınıǵıwlardı qollaw, kónlikpe hám ilimiy tájiriybelerdi rawajlandırıw usıllarınan paydalanıw zárúrli jáne bul kásiplik motivaciyanı qáliplestiriw múmkinshiliklerin keńeytiredi.
Al-Farabiy “Tálim hám tárbiya processinde teoriyalıq bilim menen ámeliy háreketler: ádet, ilimiy tájriybe, iskerlik birlesip baradı; jetiklik sol birlesiwdiń dárejesine qaray júzege keledi jáne bul ónerge bolǵan qızıǵıwshılıqtı asıradı”, degen pikirdi aytadı.[2;31-b.]. Sonday eken, arnawlı bir kásipti iyelewdi maqset etken kisilerde kásiplik motivaciyanı asırıwda teoriyalıq hám ámeliy bilimlerdi integraciyalaw, olar ortasındaǵı uyqaslıqtı tabıw zárúrli táreplerden biri bolıp tabıladı. Bunıń nátiyjesinde kiside teoriyalıq bilim hám ámeliy kónlikpeler qáliplesedi.
Abu Ali ibn Sina “Jámáát bolıp oqıtıwǵa itibar beriw, bilim beriwde balalardıń meyli, qızıǵıwshılıǵı hám qábiletin esapqa alıw kerek”, - degen pedagogikalıq ideyanı aytıp ótken. Zamanagóy tálimde de sheriklik texnologiyasınan paydalanıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Studentler sheriklikte islew arqalı oqıw maǵlıwmatların puqta ózlestiredi.
Mırza Uluǵbek tálim-tárbiyada medrese oqıtıwshıların ádil hám hadal bolıwǵa, óz pedagogikalıq uqıpların, bilimlerin úzliksiz asırıp barıwǵa, hár bir shınıǵıwdı joqarı dárejede ótkeriwge shaqıradı, áne usınıń menen oqıwshılarda bilim hám óner iyelewge qızıǵıwshılıq arttırıw múmkinligin aytıp otedi. Alım pikirine qaraǵanda, tárbiyashı aldın ózin tárbiyalawı, bilim hám ilimiy tájriybelerdi iyelewleri kerek.[2; 146 -147-b. ].
Joqarı tálim shólkemlerinde iskerlik júrgizip atırǵan professor -oqıtıwshılardan óz ústinde turaqlı islew, studentlerde taraw boyınsha bilim hám kónlikpelerdi qáliplestiriwde úlgi bolıwları talap etiledi.
Alisher Nawayınıń atap ótiwinshe “Jetkenshekti, bilimli hám eń jaqsı pazıyletlerge iye kisi etip tárbiyalaw zárúrlidúr” [3; 84-85-b. ]. Onıń bilim hám tálim-tárbiya máselelerindegi pikirlerinde adamgershilik ideyası oraylıq orında turadı. Shaxsqa jóneltirilgen tálimde adamgershilik ideyası hám oqıwshı shaxsın tálim procesiniń orayına qoyıw baslı másele boladı. Bul bolajaq pedagoglardıń erkin xızmet kórsetiwi, oqıwshı shaxsına húrmet penen munásibette bolıwı kerekligin kórsetedi.
Oqımıslılardıń usı pedagogikalıq ideyaları negizinde jaslardıń ilimli bolıwı, kásip-ónerdi puqta iyelewi ushın olardıń qızıǵıwshılıqları, mútajlik hám umtılısların itibarǵa alıw, tálim beretuǵın-oqıtıwshınıń kásiplik uqıptı iyelewi menen baylanıslı zárúrli talaplar bar.
D.B.Elkonin pikirine qaraǵanda, “Motivaciya tálim alıwshılardı oqıw iskerliginde túrli oqıw motivlarına jóneltiredi. Ol tálim alıwshınıń biliwge bolǵan hám ózin rawajlandırıwǵa bolǵan mútajligi retinde júzege shıǵadı”.
Oqıw iskerligi mazmunın qanday jollar menen ózlestiriw hám oqıw wazıypaların orınlaw hám de nátiyjege erisiw motivlarǵa baylanıslı boladı. Studentler kásiplik motivaciyasınıń qáliplesiwinde “Men” konsepsiyası tiykarǵı orın iyeleydi. Ol student shaxsında mútajlik, bilim, kónlikpelerin ańlaw quralı retinde kózge taslanadı.
Insan jaslıqtan túrli kásip iyeleri tásirinde rawajlanadı. Waqıt hám tájiriybe kásiplik rawajlanıwǵa obyektiv hám subyektiv faktor retinde tásir kórsetedi. Kásiplik rawajlanıwdıń tiykarǵı qásiyetlerinen biri, sociallıq-ekonomikalıq talaplar bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, shaxs qásiyetleri jáne onıń pedagogikalıq múmkinshilikleri de kásiplik motivaciyaǵa tásir kórsetedi. Kásiplik motivaciyanıń túrlishe basqıshları student shaxsınıń qızıǵıwshılıǵı hám qábileti, ózin rawajlandırıwǵa umtılıwı menen rawajlanıp baradı. “Men” konsepsiyası hám haqıyqatlıqlardıń júz beriwi kásiplik roldı jırlawı menen óz-ara baylanısadı. Kásiplik motivaciya studentlerdiń psixofiziologiyalıq qásiyetlerine de tikkeley baylanıslı. Studentlerdiń psixofiziologiyalıq jaǵdayı mútajliklerge qaray ózgeriwi múmkin. Ásirese, oqıw mútajlikleri studentlerdi kásipti puqta iyelewlerinde tiykarǵı orın iyeleydi.
Insannıń iskerligindegi unamlı nátiyjeler onıń intellektine baylanıslı, biraq onıń 70-80 payızı motiv tiykarında ámelge asırıladı. Yaǵnıy motiv insannıń anıq maqset tárepke basqarıwǵa jóneltiredi. Bolajaq tárbiyashı-pedagoglarda maqsetti tuwrı qoyıw hám oǵan erisiwde izbe-iz háreketleniw kónlikpesin qáliplestiriw kerek. Sebebi maqset tuwrı qoyılsa hám oǵan umtılıw bolsa, nátiyje jaqsı bolıwına kepillik beriledi.
Studentler kásiplik motivaciyasın qáliplestiriwde oqıw iskerligin nátiyjeli shólkemlestiriw talap etiledi, egerde bilimlendiriwge tiyisli jaǵdaylarda áwmetsizlikke ushıraspasa, olar keleshekte óz múmkinshilikleri hám qábiletlerin kórsete aladı. Oqıw tapsırmaları berilgende, studentlerdiń múmkinshilikleri hám individual qásiyetleri inabatqa alınıwı kerek. Studentler óziniń hám basqalardıń xızmetlerin analiz ete alıwları hám de ózgelerge tásir kórsete alıwları zárúr.
Barlıq motivler da oqıw iskerligine birdey tásir etpeydi. Birewi jetekshi motiv, qalǵanları bolsa ekinshi dárejeli bolıwı múmkin. Insannıń ómiri iskerlikten ibarat bolıp, barlıq psixikalıq processler hám hádiyseler izbe-iz túrde motiv menen baylanıslı halda júz beredi. Motiv, ádetde, insandı arnawlı bir iskerlikke úndewshi, jóneltiriwshi hám xoshametlendiretuǵın kúsh retinde júzege keledi.
Q.Turǵunov “Motivaciya shaxstıń ne ushın málim waqıtta basqa pikir hám háreketlerdi emes, tek sol pikir hám háreketti orınlawǵa qarar etkenligin tiykarlab beriwi, túsintirip beriwinen ibarat logikalıq operaciya”-degen tariyti beredi.[5; 74-b.].
Studentlerdiń ózinen-ózi ańlawı qábileti motiv hám qádiriyatlar menen belgilenedi. Studentler túrli tartıslı jaǵdaylarda sheshim tabıw kónlikpesine iyelewi, social múnásibetlerde pikir hám qaraslardı bildire alıwları kerek. Olardıń túrlishe qaraslar tiykarında sheshimlerdi qabıllawları, qálegen hám maqsetke jónelgen halda háreket etiwleri kásiplik motivaciyadan gózlengen maqsetke sáykes keledi.
Ilimpazlardıń motiv hám motivaciya boyınsha pikirlerine tiykarlanǵan halda, tómendegi oy-pikirlerdi aytıw múmkin: studentlerdegi biliw motivlerı, tikkeley oqıw iskerligi mazmunı hám de onı orınlaw procesine baylanıslı. Bul motivler jańa bilim hám oqıw kónlikpelerin ózlestiriwge tiykarlanadı. Bunda bilim alıwǵa qızıǵıwshılıq anıqlanadı, qızıqlı dáliller, birinshi deduktiv juwmaqlar, hádiyselerdiń ayrıqsha tárepleri, teoriyalıq princip hám basqalar analiz etiledi. Biliw motivleri tálim alıwda háreket penen ańlatıladı. Nátiyjede, studentler bilimlerdi ǵáresiz túrde ózlestiriw hám jetilistiriwge háreket etedi.
Sońǵı jıllarda mámleketimizde bolajaq pedagog-tárbiyashılar kásiplik kompetentli kadrlar retinde tayarlaw boyınsha ilimiy izertlewler alıp barılmaqta.
F.B.Valixojaeva joqarı oqıw jurtı studentlerin tárbiyalanıwshılarǵa estetikalıq tárbiya beriwge tayarlawdıń jaǵdayı, pedagogikalıq-psixologiyalıq shárt-shárayatların anıqlaǵan.[6;19-b.]. Professor-oqıtıwshılar studentler kásiplik motivaciyasın qáliplestiriw ushın olardıń aktiv qatnasın támiyinlewleri, oqıw procesin jáne de jetilistiriw ushın óz-ózin ańlaw, qadaǵalaw , ózin rawajlandırıwǵa jóneltirilgen maqsetli iskerlik, bahalaw hám de óz iskerligin ońlawǵa múmkinshilik beriwi talap etiledi.
Studentlerdiń kásiplik motivaciyasın qáliplestiriwde olardıń jeke qásiyetlerin anıqlaw, óz ústinde islew usıl hám de formaların úyretiw, ózin rawajlandırıwǵa zárúrli sharayatlardı jaratıw, studentler jámááti ortasında ruwxıy saw psixologiyalıq ortalıq jaratıw, studentler menen individual islewdi shólkemlestiriw, joybarlaw, óz-ózin jetilistiriwdiń maqset hám wazıypaların belgılew, túrli iskerlikke studentlerdi qosıw, óz-ózin rawajlandırıwdıń aldıńǵı tájiriybeleri menen tanıstırıw, oqıw iskerliginde kásiplik motivaciyanı studentlerdiń ózleri ǵárezsiz rawajlandırıwǵa iytermelew, studentlerge kásiplik rawajlanıwına úzliksiz járdem kórsetiw nátiyje beredi.
Studentler kásiplik motivaciyasın qáliplestiriwge social process retinde de qaraw múmkin. Sebebi bolajaq tárbiyashılar oqıw-tárbiya procesin shólkemlestirer eken, mektepke shekemgi jastaǵı tárbiylanıwshılardı sociallıq ómirge tayarlaydı. Izertlew dawamında motivaciyanı qáliplestiriwdiń zárúrli faktorları anıqlandı. Olarǵa tómendegiler kiredi: