Масъул муҳаррир: Файзиев Шохруд Фармонович, ю ф. д., доцент

1-rasm. DSA-1000 turdagi raqamli ko’p kanalli analizator 
Gamma spektrometrni energiya bo‘yicha darajalash (kalibrlash) OSGI gamma manbalarining 
standart to‘plami yordamida amalga oshirildi. Kiritilgan aktivlik o‘lchash jarayoni detektor 
effektivligi aniqlangan standart geometriyada amalga oshirildi. Bu yerda effektivlik deb 
fotocho‘qqidagi impulslar sonining 4 fazoviy burchak ostida gamma-kvantlar soniga 
nisbatiga. Berilgan o‘lchash sharoiti (fazoviy burchaki yutilish filtri ) uchun absolyut 
effektivlik qiymati hisoblanildi [1]: 
/
exp(
)
abs
S
I
t





. (1)
Bu erda S – berilgan energiyaga mos fotocho‘qqi yuzasi; 
τ – o‘lchash vaqti; 

---

170
17
I – berilgan energiyadagi manbaning 1 s vaqt ichida 4 fazoviy burchak bo‘yicha 
chiqarayotgan monoenergetik zarralar soni (bizning holda gamma-kvantlar soni); 
1/ 2
ln 2 /T
 
- radioaktivlik parchalanish domiysi sut
-1
; 
t – sertifikatlash paytidan boshlab o‘lchash paytigacha bo‘lgan vaqt, sut. 
I A I

 
, (2) 
bu erda A – radionuklidning sertifikatsiyalash (attestatsiyalash) vaqtidagi aktivligi, I
γ
– 
gamma-nurlarning nisbiy intensivligi. 
Effektivlikning xatoligini quyidagi ifoda yordamida aniqlaymiz: 
1/ 2
2
2
2
2
2
1/ 2
2
1/ 2
1/ 2
0,693
0,693
.
t T
I
S
t
I
S
T
T





















































(3)
Effektivlikni aniqlash uchun yarim emirilish davri T
1/2
=12,7 yil bo‘lgan
152
Eu standart 
manbasidan foydalandik. Sertifikatlash paytidan boshlab o‘lchash paytigacha bo‘lgan vaqt t=3
yil yoki t=1095 sut. Radionuklidning sertifikatsiyalash (attestatsiyalash) vaqtidagi aktivligi
A=1 mkKu= 1 μC yoki A= 3,7·10
4
Bk =3,7·10
4
parch./s. Gamma-spektrlarni o‘lchash vaqti τ= 
1800 c=30 min. Ushbu radionuklidning gamma-nurlarning nisbiy intensivligi va o‘lchash 
natijasida olingan fotocho‘qqi qiymatlari 2-jadvalda keltirilgan. SHuningdek bu jadvalda (1) 
formula yordamida hisoblangan spektrometrning absolyut effektivligining qiymatlari keltirilgan.
1-jadval bo‘yicha spektrometr absolyut effektivligining gamma-kvantlar energiyasiga 
bog‘lanish grafigi chizildi va u 2-rasmda keltirilgan.
E
γ
I
γ 
ΔI
γ
S 
ΔS 
ε 
Δε 
121,78
2 
100 
2,47
6 
5,19E+00
5 
844,2
7 
0,0092 
0,00022816 
244,60
9 
25,836 
0,52
2 
7,91E+00
4 
610,8
0 
0,0542
7 
0,000037228
1 
295,96
3 
1,556 
0,03
8 
3,87E+00
3 
257,4
4 
0,0004
4 
0,0000311 
344,26
7 
96,528 
1,78
4 
1,99E+00
5 
530,3
3 
0,0036
5 
0,00006811 
367,76
8 
3,147 
0,06
1 
6,85E+00
3 
254,8
4 
0,0385
3 
0,0027566 
411,08
4 
7,886 
0,17
5 
1,33E+00
4 
206,3
8 
0,2990
2 
0,00807354 
443,94
0 
10,955 
0,26
8 
1,69E+00
4 
253,3
8 
0,0027
3 
0,00007855 
488,73
5 
1,420 
0,05
6 
2,10E+00
3 
142,7
6 
0,0026
2 
0,00205966 
564,06
2 
1,639 
0,15
3 
2,06E+00
3 
75,64 
0,0022
2 
0,009335 
678,63
9 
1,557 
0,09
4 
1,69E+00
3 
213,6
0 
0,0019
2 
0,00026794 
688,65
5 
2,945 
0,08
7 
3,05E+00
3 
154,6
3 
0,0018
3 
0,00010763 
719,40
6 
1,138 
0,04
5 
1,16E+00
3 
180,8
9 
0,0180
6 
0,00046338 
778,91
4 
44,026 
1,10
6 
4,01E+00
4 
282,1
2 
0,0016
1 
0,000042 
867,38
3 
14,182 
0,34
4 
1,17E+00
4 
121,5
5 
0,0001
47 
0,00002294 

---

171
17
964,07
0 
49,441 
1,29
8 
3,68E+00
4 
415,5
7 
0,0013
2 
0,000037689 
1005,2
35 
2,218 
0,08
4 
2,14E+00
3 
112,8
6 
0,0173
8 
0,00112320 
1085,8
35 
34,609 
0,96
5 
2,36E+00
4 
319,5
5 
0,0012
08 
0,00003744 
1089,7
26 
5,730 
0,15
7 
3,88E+00
3 
84,58 
0,0012 
0,000042016 
1112,0
65 
46,646 
1,22
8 
3,06E+00
4 
232,1
4 
0,0011
63 
0,00003186 
1212,8
95 
4,856 
0,16
0 
2,70E+00
3 
103,1
6 
0,0009
85 
0,00009105 
1299,1
08 
5,649 
0,16
7 
3,12E+00
3 
136,9
8 
0,0009
79 
0,000123814 
1407,9
74 
72,366 
1,87
8 
3,73E+00
4 
205,3
7 
0,0009
13 
0,000024221 
1456,5
90 
1,739 
0,06
6 
8,01E+00
2 
30,44 
0,0008
16 
0,000043826 
2-rasm. Gamma-spektrometrning absolyut effektivligi (HPGe, OSGI 
152
Eu, detektordan 4,5 
sm uzoqlikda) 
Ayrim kattaliklarni aniqlashda nisbiy effektivlikdan ham foydalaniladi. Spektrometrning 
nisbiy effektivligi quyidagi ifoda bilan aniqlanildi[2]: 
,
S
I



(4)
Bu yerda S- berilgan energiyadagi fotocho‘qqi yuzasi; 
I
γ
- gamma-chiziqintensivligi. 
 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Полвонов С.Р., Бозоров Э.Ҳ. Амалий ядро физикаси. Ўқув-услубий қўлланма. -Т.: 
ЎзРФА ЯФИ, 2017.
2 .Бекжонов Р.Д. Атом ядроси ва зарралар физикаси. -Т.:Ўқитувчи, 1994 
3. Кузнецов Р.А. Активационный анализ. М.: Атомиздат, 1974 
0
200 400 600 800 1000 1200 1400 1600
0,000
0,002
0,004
0,006
0,008
0,010
B
Boltzmann of B

E

, keV
Equation
y = A2 + (A1-A2)/(1 + exp((x-x0)/dx))
Adj. R-Square
0,9921
Value
Standard Error
B
A1
18,51668
16161,98598
B
A2
0,00105
9,05146E-5
B
x0
-1560,45253
190213,56601
B
dx
217,42105
46,28256

---

172
17
ATMOSFERA HAVOSINING NAMLIGINI ANIQLASH
Abdukarimova Izzatoy Matyaqubovna 
Xorazm viloyati Xiva tumani 
28-IM fizika fani o'qituvchisi
Tel: [phone]
[e-mail]
ATMOSFERA HAVOSINING NAMLIGINI ANIQLASH 
Abdukarimova Izzatoy Matyaqubovna
Xorazm viloyati Xiva tumani
28-IM fizika fani o'qituvchisi 
Tel: [phone] 
[e-mail] 
 Annotatsiya. Yer atmosferasining turli qismlaridagi suv bug’lari miqdorini xarakterlovchi 
kattalik havoning namligi bo'lib,turli geografik uzunlik va kengliklarda turlicha miqdorda 
bo’ladi.Bunday holatlarda turli hududlardagi havoning namligini miqdoriy baholash o’rinlidir. 
Maqsadga erishish uchun havoning absolyut va nisbiy namliklari parametrlarini aniqlash 
zarur. Namlikni aniqlashda turli fizik moslama asboblaridan keng foydalananish usullari 
maqolada bayon qilingan.
Kalit so’zlar. Atmosferadagi suv bug’i, havoning namligi, absolyut va nisbiy 
namlik,shudring nuqtasi. 
Okeanlar, dengizlar, ko’llar va daryolar sirtidan suv doimiy ravishda uzluksiz bug’lanib 
turadi. Shuning uchun Yer atmosferasida har doim ham suv bug’lari mavjuddir. Okean va 
dengizlar yaqinida qit`a ichidagiga nisbatan havo namroqdir. Bir yil davomida Yer 
atmosferasiga bug’lanuvchi suv miqdori 4,25 *10
14 
tonnaga yaqin bo’lib, uning 4
1 ga yaqin 
qismi quruqlikka yog’ingarchilik sifatida tushadi. Albatta, suv bug’lari havoning barcha 
nuqtalarida bir xil miqdorda bo’lmaydi. Havoning absolyut namligi unda mavjud bo’lgan suv 
bug’larining zichligi bilan yoki suv bug’ining bosimi orqali o’lchanadi. 
Berilgan haroratda absolyut namlik havoni to’yintirish uchun zarur bo’lgan suv bug’I
zichligining qancha qismini tashkil etganligini foiz hisobida ifodalovchi kattalik havoning nisbiy 
namligi deyiladi: 
%
100


t
a



(1) 
a
 - absolyut namlik 
t
 - to’yingan bug’’ zichligi. 
Berilgan haroratda absolyut namlik havoni to’yintirish uchun zarur bo’lgan suv bug’i 
bosimining qancha qismini tashkil etishini foiz hisobida ifodalovchi kattalik havoning nisbiy 
namligi deb ataladi: 
%
100


t
a
p
p

(2) 

  havoning nisbiy namligi 

a
p
absolyut namlik 

t
p  to’yingan bug’’ bosimi 
Sovish jarayonida havoning suv bug’lari bilan to’yinish ro’y bergan harorat shudring nuqtasi 
deyiladi. 
Havoning namligini o’lchaydigan asboblar gigrometrlar va psixrometrlar deyiladi. 
Kondensatsion gigrometr (yunoncha «gigros»- namlik) taglikka o’rnatilgan yassi silliqlangan 
sirtli silindrik metall qutichadan iborat. Qutichaning yuqori tomonida ikkita teshikcha bo’lib, 
ularning biri orqali qutichaga efir quyiladi va termometr o’rnatiladi, ikkinchisiga havo 
haydovchi nasos yoki noksimon rezina koptokcha ulangan bo’ladi. 
Kondensatsion gigrometrning ishlash prinsipi shudring nuqtasini aniqlashga asoslangan, 
haroratni bilgan holda jadvaldan foydalanib absolyut namlik topiladi. 

---

173
17
Sochli gigrometr bir uchi ustunchaga, ikkinchi uchi esa blok orqali o’tkazilib, unda doimiy 
kuchlanishni saqlash uchun uncha katta bo’lmagan yukcha osilgan yog’sizlangan odam sochi 
tolasidan iborat. Bu gigrometrning ishlash prinsipi havo namligi ortganda soch tolasining 
uzayishiga, havo quruq bo’lganda esa qisqarishiga asoslangan. Shunday qilib, havoning nisbiy 
namligi o’zgarishi bilan gigrometr strelkasi etalon asbobga nisbatan darajalangan shkala 
bo’yicha harakatlanadi. 
Psixrometr (grekcha «psixria»- sovuq) ikkita bir xil termometrdan yasalgan. Ularning biri, 
sharchasi to’g’ridan- to’g’ri havoda turgani uchun quruq termometr, ikkinchisi esa nam 
termometr deyiladi. Nam termometrning sharchasi doka o’ralib, uning uchi suv solingan vannaga 
botiriladi. Dokadan suv bug’lanishi tufayli termometr sharchasi soviydi. Shuning uchun ham 
nam termometr quruq termometrga nisbatan past haroratni ko’rsatadi. Havo qanchalik quruq 
bo’lsa, termometrning ko’rsatishlaridagi farq shuncha katta bo’ladi.
Havoning namligini Avgust psixromеtr va gigromеtrlar bilan ham o’lchanadi. Avgust 
psixromеtri ikkita bir xil simob tеrmomеtridan iborat bo’lib, ularning biri namlab quyilgan 
bo’ladi. Nam tеrmomеtrning simob rеzеrvuari doka yoki batistga o’ralgan bo’lib, uning uchi 
distillangan suv solingan stakanchaga tushirib qo’yiladi. Tеrmomеtrdan stakanchaning yuqori 
qismigacha bo’lgan masofa 3smdan kam bo’lmasligi kеrak. Nam tеrmomеtr sirtidan bug’lanib 
ko’tarilayotgan suv uning haroratini pasaytiradi. Shuning uchun suv qanchalik ko’p bug’lansa, 
ya'ni havoning namligi qancha past bo’lsa, quruq va nam tеrmomеtrlar ko’rsatkichidagi farq ham 
shuncha yuqori bo’ladi. Rеzеrvuar atrofidagi havo namlikka to’yinib olguniga qadar nam 
tеrmomеtr sirtidan suvning bug’lanishi va rеzеrvuarning sovishi davom etavеradi. Nam 
tеrmomеtr kapillyaridagi simob ustunining pasayishi to’xtagan vaqtda asbobdagi ko’rsatkich 
yozib olinadi. Har ikkala tеrmomеtr alohida bir shtativga yoki usti ochiq g’ilofga o’rnatiladi. 
O’lchanadigan nuqtaga psixromеtr shunday o’rnatiladi yoki shunday osib qo’yiladiki, issiqlik 
radiatsiyasi yoxud havoning harakati ta'sir qilmaydigan bo’lsin. Chunki bular asbobning havo 
namligini aniq o’lchashiga ta'sir qilishi mumkin. Asbob ko’rsatkichini oradan 10 — 15 min 
o’tgandan kеyingina hisoblay boshlash kеrak. Absolyut namlik quyidagi formula bilan hisoblab 
chiqariladi:
А = f – A• ( t – t ) • B 
bunda f — nam tеrmomеtr haroratidan ko’tarilgan suv bug’larining
maksimal kuchlanishi, simob ustunining mm; A — havo harakatining tеzligi
bilan bog’liq bo’lgan psixromеtrik koeffitsiеntni; t — quruq tеrmomеtrning
harorati, °S; t — nam tеrmomеtrning harorati, °S; B — baromеtr bosimi,
simob ustuni mm bilan o’lchanadi. Nisbiy namlik K protsеnt bilan ifodalanadi. 
Assmanning aspiratsion psixromеtri ham xuddi Avgust psixromеtriga o’xshab quruq va nam 
tеrmomеtrlardan tashkil topadi.Tеrmomеtrlarning simob rеzеrvuari mеtall gilzalarga joylashgan 
bo’lib, ularni issiqlik radiatsiyasi ta'siridan saqlab turadi. Himoya gilzalari himoya naychasiga 
o’tgan bo’lib, uning uchlariga aspiratsion vеntilyator joylashtirilgan bo’ladi. Vеntilyator simob 
rеzеrvuari yonida havo harakatining doimiy (2 m/s) tеzligini ta'minlab turadi. Nam 
tеrmomеtrning sirtini distillangan suv bilan ho’llab turish uchun asbobga maxsus pipеtka 
o’rnatilgan bo’ladi. Ho’llanayotgan vaqtda psixromеtr vеrtikal xolda ushlab turiladi. Shunday 
qilinganda vеntilyatorga suv tushishining oldi olingan bo’ladi. 
Namlikni aniqlash uchun psixromеtrni tеkshirilayotgan nuqdaga poldan 1,5 m balandlikda 
osib qo’yiladi. Asbob ko’rsatgan raqamlarni yoz kunlari 4—5 min dan kеyin, qishda esa 15—20 
min dan so’ng yozib olinadi. 
Absolyut namlik A ni quyidagi formula bo’yicha hisoblab chiqiladi: 
А=(f – 0,5 • ( t – t )) / 755 
bunda f — nam tеrmomеtr haroratidagi suv bug’larining maksimal kuchlanishi; t — quruq 
tеrmomеtrning ko’rsatkichi, °S; t — nam tеrmomеtrning harorati, °S; V — namlik 
aniqlanayotgan vaqtdagi baromеtr bosimi; 0,5 —doimiy psixromеtrik koeffitsiеnt.Nisbiy 
namlikni aspiratsion psixromеtr bo’yicha jadvalga qarab aniqlash mumkin. Undagi vеrtikal 
ustunchadan quruq tеrmomеtr ko’rsatkichini, gorizontal ustunchadan esa nam tеrmomеtr 

---

174
17
ko’rsatkichi aniqlanadi. Nisbiy namlik (protsеntlar hisobida) gorizontal va vеrtikal chiziqlar 
kеsishgan joydan topiladi.Tolali M-19 gigromеtri havoning nisbiy namligini bеvosita aniqlashga 
mo’ljallangan. Uning ishlash printsipi yog’dan tozalangan odam soch tolasining namlikka qarab 
o’z uzunligini o’zgartirish xususiyatiga asoslangan. Bu asbob mеtall ramkachadan iborat bo’lib, 
uning o’rtasidan vеrtikal yo’nalishda odamning yog’dan tozalangan soch tolasi tortilgan bo’ladi. 
Tolaning yuqori tomonidagi uchi qurilmaning mahkamlovchi vintiga o’rnatiladi, pastki uchi esa 
yarim doira shaklidagi strеlka o’qiga qattiq tortib bog’lab qo’yilgan bo’ladi. Yarim doirachaning 
o’zi stеrjеnda osilib turadi. Stеrjеndagi soch tolasi uchiga bog’langan ozgina yuk uni pastga 
tarang tortib turadi. Soch tolasi uzunligining o’zgarishi strеlkada ham o’z aksini topadi. Strеlka 
shkala bo’ylab ko’chib yuradi va havo nisbiy namligining protsеntini ko’rsatib turadi.Xonadagi 
havo namligi o’lchanayotgan vaqtda gigromеtrni dеvorga —issiqlik manbalaridan uzoqroq joyga 
osib qo’yiladi. Gigromеtr ko’rsatkichlarini aspiratsion psixromеtr bilan muntazam ravishda 
tеkshirib turish kеrak, chunki vaqt o’tishi bilan soch tolasining sеzuvchanligio’zgaradi. 
Gigrograf havo nisbiy namligi o’zgarishini doimiy ravishda kuzatib borish uchun ishlatiladi. 
Namlikni aniqlab boriladigan qism yog’dan tozalangan bir tutam (35-40 ta) odam sochi 
tolalaridan iborat bo’lib, bu soch tolalari ramaga tarang qilib tortilib har ikki uchidan mahkamlab 
qo’yilgan bo’ladi. Nisbiy namlik o’zgargan vaqtda mana shu soch tolalarining uzunligi ham yo 
ortadi yoki kamayadi. Bu o’zgarishlar uzatuvchi mеxanizm yordamida strеlkaning surilishiga 
sabab bo’ladi,strеlka uchiga o’rnatilgan pеro esa ana shu o’zgarishlarni diagramma lеntasiga 
qayd qilib boradi. Termometrlarning ko’rsatishlarini belgilab, psixrometr uchun berilgan maxsus 
jadvaldan havoning nisbiy namligini aniqalymiz.
Adabiyotlar 
1. T.P.Efremova, “Електронная лабораторная работа по физике кaк средство
формирования 
информатсионной 
комретентности”
http://festival.1september.ru/articles/411219/. 
2. O.N.Berezina, “Применение компютера на уроках физики ” 
3. Оприменении компютерных учебных программ по физике "Откритая физика. ” и 
"Откритая астрономия” с елементами дистанционного образвания http://essentuky-
school-12.narod.ru/. 

---

175