Масъул муҳаррир: Файзиев Шохруд Фармонович, ю ф. д., доцент

1. Boyarova Irina Vasilevna. Mordoviya Respublikasi. Maqola www.nsportal.ru saytida chop 
etilgan.
2. MBOU “Tonkinskaya SSH”, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi Toropova Galina Nikolaevna 
Maqola “Pedagogik kengash” saytida e’lon qilingan.

---

72
17
FIZIK HODISALAR HAQIDA UMUMIY MULOHAZALAR
Mahmudova Hodisa Urinxudjayevna
18-umumiy o‘rta ta’lim maktabi Fizika fani o‘qituvchisi.
Andijon viloyati Jalaquduq tumani
Annotatsiya: Ushbu maqoladi Fizika fani tabiat haqidagi fani ekanligi, tabiatda bo‘ladigan 
hodisalar, fizika faninig rivojlanish tarixi, fizik qonunlar, kuzatish va tajribalar haqida fikrlar va 
ma’lumotlar berilgan. Shuningdek ushbu fan va tabiat hodisalari haqida ijodkorlarning fikr va 
mulohazalari bayon etilgan.
Kalit so‘zlar: Fizika fani, Tabiat hodisalari, Fizik jismlar, yorug‘lik, havo.
Fizika-tabiat haqidagi fanlarning asosidir
(Isaak Nyuton)
“Fizika” so‘zi lotincha “Phusis” –“Tabiat” degan ma’nosini bildiradi. Fizika fani-tabiatda 
yuz beradigan fizik, kimyoviy va biologik hodisalar hamda ular orasidagi o‘zaro bo‘g‘lanishni 
o‘rganuvchi fandir.Bundan tashqari Fizika fani Astronomiya fani bilan ham chambarchas 
bog‘liqdir. Algebra va Geometry fanlari bilan ham bog‘langandir. 
Fizika fani-modda tuzilishi haqida dastlabki ma’lumotlar, mexanik hodisalar, issiqlik, 
yorug‘lik va tovush hodisalarini o‘z ichiga oladi. Fizika faninig asosiy tushuncha va atamalarini 
quyidagilardan iborat.
Fizik jismlar- tabiatda uchraydigan barcha jismlarga aytiladi. Masalan:quyosh, yulduzlardan 
to xonadagi havogacha, toshlar, idishdagi suvdan to sayyoralargacha, xonadagi stol va stellar. 
Oshxonadagi jihozlar va boshqalar..
Jismlar sistemasi-ayrim fizik hodisalar xuddi bitta jismdagidek namoyon bo‘ladigan jismlar 
to‘plamiga aytiladi. Masalan, avtomobilning harakati. Bunda avtomobilning barcha qismlari vaqt 
davomida ma’lum yo‘l o‘tadi va ketgan vaqtlari xisobga olinadi. 
Fizik hodisalar - moddani tashkil zarralar o‘zgarmay qolgan holda sodir bo‘ladigan 
hodisalarga aytiladi. Masalan: toshning tushishi, g‘ildirakning aylanishi, suvning qaynashi va 
muzlashi, yomg‘ir yog‘ishi, chaqmoq chaqishi, qor va do‘llarning xosil bo‘lishi va ularning 
temperaturalarga bog‘liqligidir. Fizik hodisalarni bevosita kuzatish va tajribada tekshirish orqali 
yaratiladi. Kuzatissh va tajribalar o‘quvchilar bilimini yanada mustahkamlaydi. Kuzatish va 
tajribalar asosida fizik qonunlar yaratiladi. Fizik qonunlar-hodisalarni xarakterlovchi kattaliklar 
orasidagi miqdoriy bog‘lanishdan iborat bo‘lgan ifodaga aytiladi. Masalan: Nyuton, Arximed, 
Kepler qonunlaridir.
Kuzatish deb-sodir bo‘layotgan hodisaga ta’sir ko‘rsatmasdan, uning xususiyatini o‘rganishga 
aytiladi. Masalan: jismlarning Yerga tushishini o‘rganishda, bu hodisani ko‘p marta kuzatgandan 
so‘ng, qonuniyat topiladi. Buning uchun tajribalar o‘tkaziladi. Tajribalar o‘tkazishda o‘lchash 
ishlari olib boriladi.
Shunday qilib fizik bilimlarning manbai kuzatishlar va tajriba o‘tkazishlardan iborat ekan. 
Bular orqali o‘quvchilarning fikrlash doirasi kengayadi.
Fizika yunoncha «phusis» — tabiat dcgan sozdan olingan bo‘lib, tabiatshunoslik degan 
ma’noni anglatadi. Inson o7.ini o‘rab turgan tabiat haqidagi bilimlarni yashash uchun boigan 
ayovsiz ku rash la i ja rayon ida o‘rganib borgan. Dastlabki ilmiy ma’lumotlarni to‘plash, insonlar 
ckin ckib, o‘troq hayot kechiradigan joylarda boshlangan. Bu qulay imkoniyatga ega bo‘lgan 
misrlik va bobilliklar to‘plagan bilimlaridan foydalanib piramidalar, ibodatxonalar, qal’alar, 
to‘g‘onlar qurganlar. Qurilishda oddiy mexani/mlardan: richaglar, yumalatuvchi xodalar, qiya 
tekislikdan foydalanganlar. Fizika haqidagi ma’lumotlarni birinchi bor kitob shaklida qadimgi 
yunon mutafakkiri Aristotel (Arastu) (e. o. 384—322-y.) bayon etgan. Olamning nimadan tn/
ilganligi haqidagi nazariyani miloddan avvalgi 341—270-yillarda yaslhagan Epikur bergan. 
Uning g‘oyalarini Lukretsiy degan shoir o‘zining «narsalarning tabiati haqida» nomli poemasida 
keltiradi. Unga ko‘rabarchajismlar koVga ko‘rinmaydigan, bo‘linmay - digan atomlardan tashkil 
topgan va ular to‘xtovsiz harakatda bo‘ladi.
Fizika qonunlarini harbiy texnikada keng ko‘lamda qo‘llagan olimlardan biri Arximed edi. 
Arximed miloddan awalgi 287-yikla Sitsiliya orolidagi Sirakuza shahrida tug‘iladi. Bu davrda 

---

73
17
Sitsiliya oroli Rim va Karfagen orasidagi urush maydoni edi. Oroldagi hokimiyat mustaqilligini 
;isr;ib qolish uchun mudofaa inshootlarini quradi. Bunda Arximedning muhandislik qobiliyati 
qo‘l keladi. Rimliklar Sitsiliyaga ham dengizdan, ham quruqlikdan hujum qilishadi.
Gretsiyalik tarixshunos Plutarx shunday yozadi: «Rimliklarning ikki tomonlania (dengiz va 
quruqlikdan) hujumidan sirakuzaliklar qo‘rquvga tushdilar. Bunday baquvvat, ko‘p sonli qo‘shinga 
qarshi ular nima bilan javob berishadi? Arximed o‘z mashinalarini ishga soldi. Quruqlikdagi 
qo‘shinlar ustiga shiddatli otilgan ulkan toshlar ulami to‘zg‘itib yubordi... Kemalarga birdaniga 
devor ustidan katta tezlikda xodalar kelib urilib, ulami cho‘ktirdi. Temir ilmoqlar kemalarni ilib 
olib, bir uchidan yuqoriga ko‘taradi, so‘ngra ikkinchi uchidan tikka suvga botiradi. Ayrimlari 
turgan joyida ay- lantirilib yuborilib, boshqarilmay qoldi va urilib halok bo‘ldi. Dahshatli 
manzara!..» Shundan so‘ng rimliklar chekinish- ga majbur bo‘ladi. Shahami esa uzoq muddatli 
qamaldan so‘ng olishga muvaffaq boladi. Bu jangda Arximed ham halok bo‘ladi. Shunday qilib 
Arximed urush uchun xizmat qilgan hamda shu unish qurboni boMgan birinchi olim Arximed 
sifatida tarixga kirdi.
O’rta asrlarda fan, madaniyat rivojlanishi sharqqa ko‘chdi. Bu davrda fizika va boshqa fanlar 
rivojiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk bobolarimiz yashab o‘tdi. Ularga Abu Rayhon Beruniy, 
Abu Ali ibn Sino, Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso Al- Xorazmiy, Umar Xayyom, Umar 
Chag‘miniy va boshqalami keltirish mumkin. Beruniy moddalaming zichligi, koinot fizikasi, 
minerallar, yorug‘lik, tovush va magnit hodisalari kabi ko‘pgina yo‘nalishlarda ishlar olib borgan. 
Uning ayniqsa Yer radiusini juda aniq o‘lchaganligi (Beruniyda 6490 km, hozirgisi 6400 km) 
diqqatga sazovordir. Al-Xorazmiyning matematika, astronomiya sohasi bo‘yicha islilarini dunyo 
tan olgan. Ibn Sinoni butun dunyoda tibbiyotning otasi deb bili- shadi. Uningbundan tashqari 
mexanik harakat, ob-havoga doir, yorug‘lik hodisalari kabi mavzularga bag‘ishlangan ishlari 
ham mavjud. Umar Xayyom o‘sha davr uchun ancha mukammallashgan taqvim (kalendar)ni 
ishlagan bo‘lsa, Umar ( hag‘miniy Yer o‘qining og‘maligi tufayli fasllar almashinib turishini 
qayd qilgan.
Fizikaning keyingi taraqqiyoti Yevropa bilan bog‘langandir. Chex olimi N. Kopernik birinchi 
bo‘lib quyosh sistemasining tuzilishini to‘g‘ri talqin qilib berdi. Lekin bu ta’limotni qabul qilish 
oson kechmaydi. Italyan olimi G. Galiley va nemis olimi I. Kepler o‘z tajribalariga hamda 
hisoblashlariga asoslanib ta’limotni tasdiqlaydilar. Birinchi bo‘lib osmon jismlarini teleskopda 
kuzatgan olim ham Galiley edi. Uning, ayniqsa, jismlarning erkin tushishiga doir ishlari diqqatga 
sazovordir.
Buyuk ingliz olimi I. Nyuton fizikaning rivojlanishiga beqiyos hissa qo‘shgan. Quyosh va 
sayyoralar harakati sabablari, kuch va uning jism harakatiga ta’siri, yorug‘lik rangi haqidagi 
ilmiy ixtirolar uning qalamiga mansub.
XVIII—XIX asrlar fan yutuqlarini amaliyotda qo‘llash davrlari bo‘ldi. Bu ilavi larda fan 
bilan juda ko‘plab olimlar shug‘ullanganlar. Birinchi bug
‘
mashinalarning ishlatilishi, harbiy 
texnikaning rivojlanishi, elektrdan foydalanish kabi ko‘pgina ishlar ularning mehnati samarasidir. 
Shu davrda e’tirof etilgan olimlarga J. Uatt, M. Lomonosov, L. Eyler, T. Yung, 0. I ivnel, A. 
Volta, X. Ersted, A. Amper, G. Om, M. Faradey, E. X. Lens, V. Veber, J. Joul, V. Tomson, L. 
Bolsman, D. Mendeleyev va boshqalami kiritish mumkin.
XX asrga kelib fizikada buyuk kashfiyotlar qilindi. Bu kashllyotlar natijasida atom energiyasidan 
foydalanish mumkin bo‘ldi. Inson kosmosga chiqdi. Shu davrning buyuk siymolariga G. Lorens, 
A. Eynshteyn, V. Rentgen, J. Tomson, M. Plank, E. Rezerford, N. Bor, A. Ioffe, A. Vavilov, De 
Broyllarni keltirish mumkin.
Albatta, fizikaning rivojlanishi bir tekisda kechgani yo‘q. Ayrim davrlarda ko‘plab kashfiyotlar 
qilinsa, ayrim paytlarda rivojlanish sustlashgan. Lekin inson hamma vaqt qiyinchiliklarni yengib, 
oldinga intilgan. 
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. N. SH. Turdiyev. Fizika 6-sinflar uchun. – Toshkent: 2013
2. P. Xabibullayev A. Boydadayev, A. Baxramov. - Toshkent: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi 
Davlat ilmiy nashriyoti, 2013
3. A. Baxramov, M. Yo‘ldasheva Fizika 8-sinflar uchun metodik qo‘llanma. – Toshkent: 2010

---

74