Matbuotda yangilik va sharh

Dmitriy Sokolov-Mitrichning materiallarida muallif pozitsiyasining namoyon bo‘lishi.

* Voqealarning aks etishi

Dmitriy Sokolov-Mitrichning sevimli mavzusi – ijtimoiy hayotdagi muammolar. U ko‘p hollarda sog‘liqni saqlash tizimidagi muammolar, yo‘llardagi tirbandliklar, qarovsiz qolgan hayvonlar (itlar) va hokazolar haqida yozadi. Misol: «Ha, men tushunaman, hurmatli artistlarimiz uysiz va qarovsiz qolgan jonivorlar haqida xat yozishdi, ammo Moskvadagi istalgan daydi itda, albatta, xo‘jayini bor ajdodi mavjud»¹².

* Maqolaning maqsadi

Uning materiallari muammolar va ularning yechimlari taklifiga qaratilgan. Ba’zi unchalik jiddiy bo‘lmagan muammolarni ham yoritadi, shunda ham taklif bermay qolmaydi. Ammo mana shu «jiddiy» bo‘lmagan muammolar jiddiylik bilan bog‘langan bo‘ladi.

«Rossiya Federatsiyasi Jinoyat kodeksida 245-modda bor: hayvonlar bilan shafqatsiz muomalada bo‘lganlik uchun 2 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanadi. Ammo menga tushunarsizki, hayvonlarni himoya qiluvchining vijdoni tinchlanishi uchun nima uchun bular yetarli emas?»

Shuningdek, u bayramlar to‘g‘risida xulosa va takliflarini beradi. Kezi kelsa, ularda ba’zi o‘rinlarda muallifning keskin fikrlaganiga guvoh bo‘lamiz. U muammoni qo‘yadi – yechimni taklif qiladi. Savollari javobsiz qoldirilishini istamaydi.

Sokolov-Mitrich tahliliy materiallarini oddiy va qiziqarli ko‘rinishda ifodalashni yaxshi ko‘radi. Dastavval, amaliyotdan misol keltiradi, keyin uni muammo bilan bog‘laydi, so‘ngra amaliyotga qaytadi va hok. Shu ketishida dastlabki ikki abzasda nima haqida gap ketishini anglatishga urinadi (ham nazariy, ham amaliy jihatdan). Shu bilan birga, jonlilik, xilma-xillikni ham yaxshi ko‘radi. Bu esa, o‘z navbatida, o‘quvchi bilan jonli illuziya hosil qilishga yordam beradi. Muallif voqeani bayon qilish asnosida uning tarixiga ham to‘xtalar ekan, xuddi o‘quvchilar bilan jonli gaplashayotganday tuyuladi. Yana bir misol:

«Bizning parlamentarizmimiz «cho‘ntak» – bu siyosatga biroz qiziqqan har bir kishiga ham tushunarli bo‘lgan achinarli tibbiy faktdir. ...Allaqachon kam ta’minlangan quyi palataning saflari yanada jiddiylashdi. U yerda nima ko‘ryapmiz? Keling, bir deputatning barmog‘i qanchalik qimmatga tushishini ko‘rib chiqaylik. Agar parlament a’zolari moliyalashtirishning qiyin ishida ishlayotgan bo‘lsa, unda nima uchun yangi texnologiyalar va qonun ijodkorligi faoliyatini amalga oshirmaslik kerak?»¹³

Bu yerda jurnalist o‘zining «laboratoriya»siga olib kirmoqda.

«Biz oddiy haydovchilarmiz – yiltirovchi shaqildog‘i bor papuaslar emas! Xo‘sh, nima uchun unda o‘zimizni so‘nggi a’zolar kabi tutamiz?»

«Hozircha hech bir xalq artisti inson huquqlari uchun himoyaga kirishganini ko‘rmadim. Holbuki, ular mushuk va itlarni afzal ko‘radi. Sizlarga qanday, bilmadim-u, ammo men uchun bu achinarli! Hech kimni xafa qilmoqchi emasman, biroq it egalarining ko‘pchiligi aynan itvozlardir – kishilarning surbet va mas’uliyatsiz zotlari...»¹⁴

* Usullari

Muallifning xarakterli usullaridan biri – takrorlash. Sharh yoki tanqidiy-tahliliy maqolada Sokolov-Mitrich u yoki bu so‘z, jumlani atayin takrorlaydi. Gohida ularni alohida abzasda ham chiqaradi.

«Kulrang uylar, kulrang ma’muriy bino, kulrang amaldor kulrang tagkursida, kulrang devorlar va xo‘jalik inshootlari ularning ortida...»¹⁵

«Qarovsiz itlarning ortidan quvayotgan odamlarni men, albatta, yoqtirmayman. Shu bilan birgalikda, itlarni ham yoqtirmayman, chunki ular tishlaydi-da!»

Kulrang so‘zi misolida oladigan bo‘lsak, muallif o‘quvchining asosiy mavzuni bir onga ham unutib qo‘yishini istamaydi. Takrorlar matnni ma’lum «paragraf»larga bo‘lishga yordam beradi. U o‘quvchini qiynaydigan so‘zlarni uncha ko‘p ishlatmaydi, so‘zlashuv tili (uslubi)ga ko‘proq murojaat etadi. Uning maqola va sharhlari oson tinglanadi va qabul qilinadi.

* Matndagi ishtiroki

Ushbu muallifni xususiy matnning qahramoni deyish mumkin. U o‘quvchilar bilan birinchi shaxs nomidan muloqot olib boradi.

«Men aktrisa Inna Churikovani juda yaxshi ko‘raman. Sergey Yurskiy va Valentin Gaftni ham. Shuningdek, men Andrey Makarevichni ham yaxshi ko‘rmay olmayman».

Ba’zida u avtobiografik elementlarni kiritadi. Ular nafaqat tomoshabinning diqqatini tortishi mumkin, balki gazetxonni muallif bilan yaqinlashtiradi. Negaki ko‘p mushtariyga o‘sha jurnalistning qayerda tug‘ilgani qiziq yoki ular hamshahar (hamqishloq) bo‘lib chiqishlari ham mumkin.

«Men Saratov shahriga boraman, men bu yerda xizmat safarida bo‘laman...

«Keyin men buvilarimdan birini esga oldim. U har doim piyonistaligi uchun bobomni urishib kelgan: quyadi va urishadi, quyadi va urishadi...»¹⁶

«Men, bolalik va o‘smirligim o‘tgan Elektrostal shahrini yoqtirmaganman. Hatto biz baliq va og‘maxon sotib olish uchun borgan qo‘shni qadimiy shahar Noginsk ham menga unchalik yoqmagan...»

Keltirilgan sharhlarga va mualliflarning pozitsiyalariga ko‘ra, gazeta sahifalarida ikki muallifning ijod namunalariga guvoh bo‘ldik. Natijada bir satrda, bir rukn ostida haqiqatni aks ettirishning ikkita butunlay boshqa yo‘llarini topdik.

Maksim Sokolov tajribali odam kabi taassurot qoldiradi, hayotda juda ko‘p narsalarni ko‘rgan. Bu, ayniqsa, yozish uslubida namoyon bo‘ladi: shoshilmaydi, hech narsadan tashvishlanmaydi va yozilish jarayonidan juda xursand. Garchi mulohazalari aniq bo‘lsa-da, hech qanday hissiy tutilishga xiyonat qilmaydi.

Dmitriy Sokolov-Mitrichning esa sharh va maqolalari boshqacha qabul qilinadi. Uslubi kezi kelsa murakkab, o‘rni kelganda murakkab emas. Ijodkor doim harakatdaligi ko‘rinib turadi. Og‘zaki va ba’zan auditoriyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaat qilish orqali o‘quvchini birgalikda o‘ylashdan ko‘ra suhbatlashishga undaydi. Shu bilan birga, yanada qattiq baholash o‘quvchi uchun muallif bilan bahslashishning kuchli sharti bo‘lib xizmat qiladi.

Ikkala tahlilchi-jurnalist tanlagan mavzular ham juda boshqacha. Dmitriy Sokolov-Mitrich kundalik hayotning dolzarb muammolari haqida gapiradi. Axborot olish uchun atrofga qarash yetarli. Bu mavzu kitobxonga yaqin, aslida unga qarshi voqea, shuning uchun bunday materiallarni tushunish osonroq. Maksim Sokolov odatda global jarayonlar bo‘lsa-da, ancha uzoqdagi o‘quvchilar uchun yozadi.

Sokolov-Mitrich bir mavzuni tanlab, unga batafsil sharh yozsa, Sokolov bitta materialda juda ko‘p hodisani kiritadi, ularni sharhlaydi. Sokolov-Mitrich o‘quvchi uchun qo‘shimcha ma’lumot va murakkab xulosalar talab qilmaydigan narsalarni yozadi. Sokolov esa o‘quvchining bilimlarini hisobga oladi. Shuningdek, materiallarda ishlatiladigan hazil hissi haqida ham aytish mumkin: Sokolovning haziliga ko‘proq ma’no beriladi.

O‘quvchiga fikrlash jarayonini taqdim etish usullariga kelsak, ushbu mualliflar bir-biriga o‘xshash. Ammo farqli tomonlari ham yo‘q emas.

«Известия»ning bu ikki xodimi materiallari turli yoshdagi o‘quvchilarga qaratilgan. Sokolov-Mitrichning yozish usuli yosh auditoriyani jalb qilishi mumkin. Chunki yozishi yoshlarning o‘qishi uchun qulay. Vaqt tig‘izligini ham hisobga olib biror ishga qo‘l uradi. «Sekin» va «aqlli» so‘zlarni allaqachon hayotni tushunib, «shoshilmas» bo‘lgan keksalargina o‘qishini yaxshi anglaydi.

Gazeta turli-tuman. Mavzular bo‘yicha «Известия»ning asosiy modeliga ijtimoiy-siyosiy yo‘nalish to‘g‘ri keladi. Shunga qaramay, gazetaning qolgan qismida sezilarli farqlar bor. Avvalo, ushbu sahifada mualliflar tomonidan qo‘llanadigan erkin so‘zlashuv uslublari gazetada qabul qilingan rasmiy uslublardan ajralib turadi. Ikkinchidan, «Fikrlar va sharhlar» ruknlari ko‘pincha boshqalaridan ko‘ra ko‘proq ko‘zga tashlanadi hamda «o‘ynaydi». Sarlavha odatda hodisalar haqidagi materiallarni o‘zida aks ettiradi. Ruknda chop etilgan materiallar sifati nashr maqomiga mos keladi va uning ichki kelishuvini buzmaydi.