Materialshunoslik indd

Tolalar bilan sinchlangan plastmassalarning xossalari
12.2-jadval
Xossalar 
Shishaplastiklar Ugleplastiklar Organoplastiklar 
Tola miqdori, %
70–75
60–70
65–75
Solishtirma zichligi, kg/
m
3
2000–2100
1550–1600
1350–1400
Siljishdagi 
mustahkamligi, GPa
2,5–2,8
1,8–3,5
3,5–4,0
Siqilishdagi 
mustahkamligi, GPa
2,0–2,5
1,2–1,8
0,35–0,40
Elastiklik moduli, GPa
70–75
150–200
100–120

---

246
Shishaplastiklar zarba ta’siridagi va dinamik yuklanishlarga yax-
shi bardosh beradi va konstruksion elementlarining tebranishlarini 
so‘ndiradi. Kimyoviy barqaror shishaplastiklar ishlatilishi 150
o
C 
dan yuqori bo‘lmagan haroratlarda agressiv muhitlar ishlatish bilan 
bog‘liq bo‘lgan keng miqyosli texnologik protsesslarni (masalan, sul-
fat kislota, xlor, mineral o‘g‘itlar va kaustik soda ishlab chiqarish) an-
cha ratsional amalga oshirishga imkon beradi. Ular orasida eng muhi-
mi ko‘p qatlamli shishaplastiklardir. Ularning 2–3 mm qalinlikdagi 
dastlabki ikki qatlamida massasi jihatdan tegishlicha 10–25% shisha 
tola bo‘lib, tarkibida 60–65% shisha tola to‘ldiruvchi bo‘ladigan kon-
struksion qatlamga (kuch qatlamiga) agressiv suyuqlikning o‘tishiga 
to‘sqinlik qiladi, ya’ni u termik to‘siq rolini bajaradi. Molekulalar 
tartibga solinib, parallel joylashtirilgan shisha tolalardan bog‘lovchi 
modda (yelim) qo‘shish yo‘li bilan olinadigan shisha tolali kompozit 
material nihoyatda mustahkam bo‘ladi va yirik omborlar, trubopro-
vodlar, estakadalar, yuqori bosimli gaz ballonlar va hokazolar olishda 
ishlatiladi.
Ugleplastiklar zamonaviy mashinasozlik materiallaridan biri 
bo‘lib, bunday yuqori mustahkamlikka ega bo‘lgan ugleplastiklarga 
dunyo miqyosida talab yildan­yilga ortib bormoqda. Ugleplastiklar 
juda yengil va o‘ta yuqori mustahkamlikka ega bo‘lgan kompozit ma-
terialdir. Ugleplastiklardan samolyotsozlik detallari, o‘ta tez uchuvchi 
raketa texnikalari, mashinasozlik, kosmik texnikalar, meditsina anjom-
lari, protezlar, yengil velosipedlar va sport velosipedlari va boshqa-
larni ishlab chiqarishda keng miqyosda qo‘llanilib kelinmoqda.
Organikplastiklar ham keng miqyosda avtomobilsozlik, kemasoz­
lik, mashinasozlik, samolyotsozlik, kosmonavtika texnikalari, ra-
dioelektronika, kimyoviy mashinasozlik, sport anjomlari va boshqa-
lar ishlab chiqarilmoqda. 
Uzluksiz tolalar bilan to‘ldirilgan plastmassalarda tola miqdori 60–
80 % gacha miqdorda sinchlab olinadi. Ishlab chiqarishning zamo-
naviy usullarida tola miqdorini plastmassalar tarkibida ko‘paytirish 
borasida izlanishlar olib borilmoqda va tola miqdorini 85–90 % gacha 
yetkazish ko‘zda tutilgan. 

---

247
1 
2