Materialshunoslik indd

yuqоri uglеrоdli po‘lаtlаr. Yuqоri uglеrоdli po‘lаtlаr tаrkibidа 
0,6dаn 1,4 % gаchа uglеrоd bo‘lаdi. Bu mаtеriаllаr аnchа qаttiq, o‘ta 
mustаhkаmlikka egа bo‘lmаgаn po‘lаtlаrdir. Ulаr dеyarli hаr dоim 
mustаhkаmlаngаn vа bo‘shаtilgаn hоlаtdа ishlаtilаdi. Shu bilаn birgа 
ulаr yuqоri yеyilishbаrdоshlikkа egа, ulаrdаn o‘tkir qirrаli (kesuv­

---

60
chi) buyumlаr tаyyorlаsh mumkin. Ulаr аsbоblаr tаyyorlаshdа vа 
shаkl bеruvchi kallaklar yasаshdа qo‘llаnilаdi. Lеgirlоvchi elе­
mеnt lаr sifаtidа хrоm, vаnаdiy, vоlfrаm vа mоlibdеn qo‘shilаdi. 
Ushbu qo‘shim chаlаr uglеrоd bilаn birgаlikdа judа qаttiq vа o‘ta 
yеyilishbаrdоsh (Cr
23
C
6
, V
4
C
3
, WC) birikmаlаrni hоsil qilаdi. Muhim 
mаrkаlаrdаn yanа biri elеktrоtехnik po‘ lаtlаr, rеls po‘lаtlаri, tеzkеsаr 
po‘lаtlаri kabi guruhlаri mаvjud.
Zаnglаmаs po‘lаtlаr. Zаnglаmаs po‘lаtlаr turli аtrоf­muhitdаgi vа 
аsоsаn ochiq аtmоsfеrа kоrrоziyasigа qаrshi turа оlish хususiyatigа egа 
bo‘lgаn mаtеriаllаr guruhini tаshkil qiladi. Bundаy qоtishmаlаrning 
аsоsiy qo‘shimchа elеmеnti­хrоmdir. Bundа qоtishmаdа хrоmning 
kоnsеntrаtsiyasi 11% dаn kаm bo‘lmаsligi lоzim. Nikеl vа mоlibdеn 
elеmеntlаri hаm qo‘shilishi qоtishmаning kоrrоziyagа qаrshilik 
хоssаsini yaхshilаydi. 
Zаnglаmаs po‘lаtlаr qo‘shimchаlаr turigа vа mikrоstrukturаsigа 
nisbаtаn 3 turgа bo‘linаdi: – mаrtеnsitli, fеrritli vа аustеnitli. Bu 
mаtеriаllаrning хоssаlаrini kеng ko‘lаmdа o‘zgаrtirish imkоniyati, 
kоrrоziyabаrdоshli qаtоr vаriаntlаri ulаr ni аniq maqsadli yo‘nаl­
tirilgаn turli sоhаlаrdа qo‘llаsh imkоnini bеrаdi. 
Mаrtеnsit zаnglаmаs po‘lаtlаri tеrmik ishlаsh yo‘li bilаn bu-
tun qоtishmа mikrоkоmpоnеntlаrini аsоsiy bir ko‘rinishgа, ya’ni 
mаrtеnsit strukturа hosil qilish оrqаli оlinаdi. 
Fеrritli zаnglаmаs po‘lаtlаr α­fеrrit (hаjmi mаrkаzlаshgаn kristаll) 
dаn tаshkil tоpаdi. Аustеnit vа fеrrit po‘lаtlаrni sоvuqlаyin ishlоv 
bеrish оrqаli mustаh kаmligini оshirish mumkin.
Аustеnit zаnglаmаs po‘lаtlаrining ko‘p qismi kоrrоziyabаrdоsh 
po‘lаtlаr hisоbigа kirаdi, nikеl vа хrоm miqdоrigа qаrаb bеlgilаnаdi. 
Bu po‘lаtlаr ko‘p miqdоrdа ishlаb chiqаrilаdi. Mаrtеnsit vа fеrrit 
po‘lаtlаr mаgnit хоssаlаrigа egа, аustеnit zаnglаmаs po‘lаtlаri mаgnit 
хоssаlаrni nаmоyon etmаydi.
Аyrim zаnglаmаs po‘lаtlаr ko‘pinchа yuqоri hаrоrаtli vа judа оg‘ir 
shаrоitdаgi muhitlаrdа ishlаtilаdi. Bundа ulаr оksidlаnishgа qаrshilik 
bilаn birgа yuqori mехаnik хоssаlаrini hаm sаqlаb turishi lоzim. Bu 
mаtеriаllаrning оksid lоvchi muhitdа ishlаsh qоbiliyati 1000
0
C gаchа 
sаqlаnib turаdi. 

---

61
Zаnglаmаs po‘lаtlаrning bundаy turlаrigа quvurlar, yuqоri 
hаrоrаtli bug‘ quvurlar, eritish pеchlаrini, samolyot, rаkеtа vа аtоm 
elеktr stаnsiyalаrining quril mаlаrini tаyyorlаshdа ishlаtilаdi.
Po‘latlarning doimiy qo‘shimchalari (unsurlari, begona jinslari)
ga marga nets, kremniy, fosfor va oltingugurt, shuningdek, kislorod 
va vodorod gazlari kiradi. Birinchilarining miqdori, odatda, 0,8% 
(Mn), 0,5% (Si), 0,05% (P va S)dan oshmaydi. Bu elementlarning 
miqdori maxsus po‘latlarda ko‘proq bo‘ladi. Marga nets va krem-
niy foydali unsurlar hisoblanadi. Masalan, marganetsni po‘latga, 
uni “nordonlashtirish”, ya’ni zararli temir oksidini yo‘qotish uchun 
qo‘shiladi: Mn+FeO→MnO+Fe. Bundan tashqari, u oltingugurtning 
zararli birikmalarini bog‘lab tashlaydi: Mn+FeS→MnS+Fe. Shu tu-
fayli po‘latning mustahkamligi sezilarli oshadi, lekin plastikligi ilga-
rigidek saqlanib qoladi, FeS bor bo‘lgani uchun yuqori haroratlarda 
po‘latning mo‘rtligi (krasnolomkost) yo‘qoladi. Kremniy ham po‘latni 
“nordonlashtiradi”: 2FeO+Si→2Fe+SiO
2
. U po‘latning oquvchanlik 
chegarasini ko‘taradi, natijada sovuq holatda bosim bilan ishlov be­
rish yomonlashadi. Shu sababdan shtamplab ishlanadigan po‘latlar 
tarkibida kremniy miqdori kam bo‘lishiga harakat qilinadi.
Fosfor va oltingugurt zararli jinslar hisoblanadi. Fosfor po‘latning 
plastikligi va qovushqoqligini kamaytiradi, sovuq holatda sinuv­
chanligini oshiradi, shuning uchun uning miqdorini cheklashga 
(0,025…0,045%) harakat qilinadi. Biroq ba’zan, po‘latni qirqib ish-
lashni osonlashtirish va po‘lat mis bilan tutashib ishlaganda korro-
ziya bardoshliligini oshirish uchun ataylab qo‘shiladi. Oltingugurt 
po‘latlarda sulfid – FeS ko‘rinishida bo‘ladi, u temir bilan birga erish 
harorati 988 
0
C bo‘lgan evtektika hosil qiladi. Evtektika donlarning 
chegaralari bo‘yicha joylashadi va issiq holda bosim ostida ishlash ha-
roratlarida po‘latni mo‘rt qilib qo‘yadi (evtektika erib ketib, donlar ora-
sidagi bog‘lanish kuchsizlanib qoladi). Marganets qo‘shilganda temir 
sulfid plastinkasimon marganets sulfidga aylanadi, uning erish harorati 
1620
0
C. Oltingugurt po‘latlarning zarbali qovushqoqligini, plastikligi­
ni, chidamlilik chegarasini, payvandlanuvchanligi va korroziyabar-
doshliligini pasaytiradi. U po‘latga rudalarni eritishda, shuningdek, 
metall pech gazlari bilan o‘zaro ta’sir qilganda tushib qoladi.

---

62
Azot va kislorod po‘latda mo‘rt oksidlar va nitridlar (FeO, SiO
2
, 
Al
2
O
3
, Fe
4
N va b.) ko‘rinishida yoki erkin holida nuqsonlarga joylashib 
(g‘ovaklar, darzlar) uchraydi. Bu elementlar po‘latning sovuq holda 
mo‘rtligini oshiradi va chidamlilik chegarasini pasaytiradi. Azotning 
miqdori ko‘p bo‘lsa, po‘lat “defor matsiyali qarish”ga uchraydi, chun-
ki azot dislokatsiyalarning harakatiga xalal beradi va plastiklikni 
kamaytiradi. Vodorod qattiq qotishmaga yoki g‘ovaklarga joylashib 
oladi, po‘latni g‘oyatda mo‘rt qilib qo‘yadi. Uning miqdori bolg‘ala­
nayotgan po‘latda ko‘p bo‘lsa, flokenlar­ oval shaklli darzlar hosil 
bo‘ladi. Ularning siniq joylari oq dog‘ ko‘rinishida bo‘ladi. Bunday 
nuqson – metall ichdan uzilgani haqida xabar beradi. Flokenlarning 
oldini olish uchun po‘latni qizigan holda deformatsiyalab bo‘lib, asta 
sovitiladi yoki 250 
0
C haroratda uzoq ushlab turiladi.
Zararli unsurlar (begona jinslar)ning miqdori po‘latni olish va 
nordon lashtirish usullariga ko‘p darajada bog‘liq. Masalan, kislorod, 
vodorod va azot gazlarini kamaytirish uchun po‘lat qayta eritiladi va 
vakuum sharoitida quyiladi.
Uglerod mashinasozlik cho‘yanlari strukturasida grafit ko‘rinishida 
bo‘ladi. Grafit miqdori cho‘yanda ko‘p (bir necha foizgacha), mexa­
nik xususiyatlari atro fidagi metall fazaning xususiyatlaridan yomon 
bo‘lgani sababli grafit qo‘shilmalar mustahkam matritsada darzlar va 
bo‘shliqlar hosil qilib, cho‘yanni ojizlantirib qo‘yadi.
Tabiiyki, cho‘yanda uglerod grafit ko‘rinishida qancha ko‘p va 
uning qo‘shilmalari qanchalik siyrak bo‘lsa, cho‘yanning mustah-
kamligi, ayniqsa, cho‘zilishda, shunchalik past bo‘ladi. Biroq ba’zi 
holatlarda, grafit ijobiy omil sifatida namoyon bo‘ladi – cho‘yanning 
qirqib ishlanuvchanligini yaxshilaydi, unga antifriksion xususiyatlar 
beradi, titrashlar va zarbalarni so‘ndiradi.
Cho‘yanning strukturasi va xususiyatlari kremniy miqdoriga 
(0,3…5,0%) jiddiy bog‘liq, u grafitlanish jarayonini kuchaytiradi. 
Marganetsning doimiy (ya’ni tabiiy) qo‘shilmalari (0,5…0,8%) 
cho‘yanlarning mexanik xususiyatlarini yaxshi laydi va ular grafit-
lanishiga qarshilik qiladi. Fosfor cho‘yanda (odatda, ko‘pi bilan 
0,2…0,3%) erigan holatda uchraydi. U cho‘yanning suyuq oquvchan-
ligini va yeyilishga bardoshliligini oshiradi, shuningdek, mo‘rtligiga 

---

63
sabab bo‘ladi, chunki miqdori 0,5…0,7% bo‘lganda erish harorati 
950 
0
C bo‘lgan, mo‘rt fosfidli evtektika (Fe+Fe
3
P+Fe
3
C) hosil qiladi.
Shunga qaramay, fosfor cho‘yanning qirqib ishlanuvchanligini 
yomonlash tiradi, shuning uchun miqdori cheklanadi (0,12%), yuqori 
bardoshli cho‘yanlarda undan ham kam (0,03%). “Temir­uglerod” 
qotishmasiga, uning xususiyatlarini yaxshilash maqsadida maxsus 
elementlar qo‘shiladi, ular “legirlovchi element” deyiladi. Shunday 
elementi bor qotishmalar esa, “legirlangan” deyiladi.
Legirlovchi elementlarning po‘latlarning xususiyatlariga ta’sir qi­
lish mexanizmi temirda polimorf o‘zgarishlarni qo‘zg‘atishdan ibo-
rat. Bu o‘zgarishlar harorati temirda erigan hamma elementlarning 
xususiyatlariga bog‘liq. Legirlash yo‘li bilan temirning γ–fazasining 
mavjudlik qismini kengaytirish (A
4
ga to‘g‘ri keladigan haroratlar 
ortib, A
3
ga to‘g‘ri keladiganlari – kamayadi) yoki toraytirish mumkin 
(A
4
ning haroratlari pasayib, A
3
nikil – ortadi (9.1-jadv., 9–12-rasm). 
Masalan, Ni, Mn va b.elementlar guruhi ma’lum miqdordan ortiq 
qo‘shilsa, γ – holat qismini xona haroratidan erish haroratigacha ken-
gaytiradi. Bunday qotish malar austenitli qotishma deyiladi. Boshqa 
elementlar (V, Si, Mo va b.) ferritni erish haroratigacha barqaror qila-
di. Bunday qotishmalar ferritli qotishma deyiladi. Ularni qizdirganda 
va sovitganda evtektoidli o‘zgarish ro‘y bermaydi.